Абатбай дәЎлетов

Даўыссыз ц [c], ч [č]
2
- 
тил алды, бирикпели, аўызлық, шаўқымлы; [c] - 
бир тосқынлықлы, [č] - еки тосқынлықлы. 
Артикуляциялық жақтан [c] сеси дәслеп [т] сесин айтқанындай тил ушы-
ның үстиңги тислердиң түбине тирелиўи, тил алдының таңлайдың алдыңғы 
бөлимине жабысыўы арқалы, кейин әстен жаздырылыўы нәтийжесинде [с] се-
син айтқандағыдай қәлипте тил ушы менен бирликте тилдиң алдыңғы бөлими 
еки қапталдан тосқынлық жасап, дәл ортадан саңлақ қалдырыў арқалы жасала-
ды. Жабысыў ҳәм жарылыў ажыралмас дәрежеде пайда етилгенликтен [c] сесин 
толық айтылған [т] ҳәм [c] сеслериниң дизбеги деп қараўға болмайды. Ал еки 
сыңары биригип, бир пүтин даўыссыз фонеманы пайда етеди. Солай етип [т] 
тәризли жабысыңқыдан басланып [с] тәризли бир тосқынлықлы жуўысыңқыға 
тамамланатуғын бирикпели даўыссыз сес жасалады (28-сүўрет). Даўыссыз ч [č] 
сесин дәслеп жумсақ [т
1
] сесин айтқандағыдай тил алдының қатты таңлайдың 
алдыңғы бөлимине жабысыўы ҳәм кейин әстен ажыралысып, жүдә қысқа [ш] 
1
Зиндер Л.Р. Общая фонетика 146-б.
2
Илимий әдебиятларда қабыл етилген дәстүрге муўапық кириллицадағы ц ҳәм ч ҳәриплери 
аңлататуғын сеслерди сәйкес с ҳәм c таңбалары менен бердик.

---

81 
сыяқлы бөлимин пайда етиў арқалы жасалады (29-сүўрет)
3
. Солай етип сөйлеў 
ағзалары [т] ҳәм [ш] сеслериниң дизбегин айтқандағы жағдайға усайды. Бирақ 
дәслепки [т] тәризли бөлеги айтылғаннан кейин жарылыў болмайды, ал [ш] 
тәризли сести даўам етиў менен тамамланады. Соңғы жуўысыңқы бөлеги еки 
тосқынлықлы болады. 
28-
сүўрет. Даўыссыз ц(с) сесиниң рентгенограммасы (жуўысыңқы бөлеги үзик 
сызық). 
Даўыссыз [č] сесиниң жасалыў орны [с] фонемасына қарағанда сәл арты-
рақта. Бул [с] ҳәм [č] бирикпелериниң соңғы жуўысыңқы бөлеклериниң жаса-
лыў өзгешеликлерине байланыслы болса керек; [с] ҳәм [ш] сеслериниң артику-
ляциялық өзгешелиги қандай болса, [с] ҳәм [č] сеслериниң соңғы, жуўысыңқы 
бөлеклериниң артикуляциялық жақтан айырмашылығы да тап сондай. Тил 
ушының жағдайына қарай [с] - апикаль, [č]- какуминаль тил алды даўыссыз фо-
немасы деўге болады.