Абдухалилов Дилшодбек Корабоевич худудий электр энергетикасини равожлантириш монография Андижон 2023 Абдухалилов Д. К. Худудий электр энергетикасини равожлантириш: монография

3.3 Elektr energiyasi tizimidagi almashtirish
quvvati va elektr energiyasini baholash.

Техник қайта жиҳозлашнинг иккинчи вариантлари бошиданоқ электр энергияси тизимида янги ЭЭТ қурилишига алтернатива сифатида шакллантирилган. Шуни ҳисобга олган ҳолда, асосий вариантлар, шубҳасиз, янги энергия ишлаб чиқарувчи манбанинг тури, ёқилғи тури, жойлашуви ва қуввати. Юқорида айтиб ўтилган алтернатива сифатида, умуман олганда, битта объект емас, балки электр станцияларининг бутун гуруҳи бўлиши мумкин, уларда техник қайта жиҳозлаш билан ишлаб чиқариш қувватини мавжуд даражадан ошириш мумкин. Иккинчи тўпламни кўриб чиқиш янги Энергия ишлаб чиқарувчи манбаларни ишлаб чиқиш ва жойлаштириш концепциясини ишлаб чиқиш билан боғлиқ бўлиб, улар давом етаётган тадқиқотлар доирасидан ташқарига чиқади.

Вазифа учун қиёсий иқтисодий самарадорлик мезонини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидаги масалаларни кўриб чиқишда намоён бўлади:
1) вариантларнинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш учун тахминий даврни танлаш;
2) маблағларни инвестициялаш ва энергия маҳсулотларини қабул қилиш ўртасидаги вақтни ҳисобга олиш;
3) қувват ва энергия ишлаб чиқаришнинг муқобил вариантлари тенгламалари;
4) асосий воситалардан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда (ускунанинг турли хил хизмат муддати билан);
5) муқобил вариантларнинг ижтимоий ва иқтисодий таққосланишини
таъминлаш.

4-BOB. ELEKTR STANSIYALARINI TEXNIK QAYTA

JIHOZLASH YO‘NALISHLARINI TADQIQ QILISH
VAZIFALARIDA KO‘P MEZONLI TAHLILNI QO‘LLASH


4.1 Elektr stansiyalarini texnik qayta jihozlash

Иқтисодий ривожланишнинг замонавий шароитида энергетика соҳасида асосан марказлаштирилган бошқарув тизимига йўналтирилган мавжуд тадқиқот усулларининг сезиларли даражада чекланиши мавжуд. Энергетика компанияларининг иқтисодий мустақиллигининг ўсиши ва рақобатнинг шаклланиши билан электр энергия сини бошқариш тизими объектлари доираси сезиларли даражада кенгаймоқда ва ривожланиш самарадорлиги бўйича тадқиқотларнинг оғирлик маркази асосан корпоратив даражага ўтказилмоқда. Шу билан бирга, энергия нинг ривожланиши ва ишлаши учун келажакдаги шароитларнинг ноаниқлигини ҳисобга олишнинг аҳамияти сезиларли даражада ошиб бормоқда.

Энергетика соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар энергетикани ривожлантириш вазифалари учун мезонларни таҳлил қилиш мафкурасига жиддий тузатишлар киритишни талаб қилади. Замонавий шароитда минтақавий энергетикани ривожлантиришда кўп мезонли бухгалтерия ҳисоби муаммоси енг долзарбдир, шунинг учун ривожланиш вазифаларини уларни ҳал қилишда услубий ёндашувларнинг ўзига хос хусусиятларига кўра таснифлаш қизиқиш уйғотади. Шу муносабат билан учта вазифа гуруҳини ажратиш мумкин:

1. 
   вилоят электр энергетикасининг ҳудудий ишлаб чиқариш тузилмасини
   

шакллантириш;

2. 
   энергетика объектларини қуриш шартларига кўра минтақа ҳудудини
   

фарқлаш;
3) электр энергетикаси ривожланишининг муқобил йўналишларини ва электр
энергетикаси объектларининг вариантларини уларнинг таркиби, турлари ва
параметрлари бўйича таққослаш.

Белгиланган вазифалар доираси минтақанинг электр энергетикасини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқишдан объектни қуриш ёки реконструкция қилишнинг оқилона вариантини танлашгача бўлган кенг доирани англатади.
Энергия ишлаб чиқарувчи манбалар бўйича қарорларни асослаш билан боғлиқ тадқиқотлар енг катта долзарблик ва мураккабликдир. Бу ёқилғи-энергетика тармоқлари билан кўп томонлама алоқаларни, электроэнергетиканинг инфратузилма ва минтақанинг табиий муҳитига кенг кўламли таъсирини, шунингдек, энергетика саноатининг сезиларли инвестиция салоҳияти ва инерциясини ҳисобга олиш зарурати билан боғлиқ.
Ушбу ҳолатлар мумкин бўлган алтернативаларни кўп мезонли таҳлил қилиш ва манфаатдор томонлар ўртасида самарали келишув ва консенсусга еришиш асосида электр энергетикасида таркибий ва техник сиёсат бўйича қарорларни асослаш ва қабул қилиш учун воситалар ва процедураларни тегишли равишда ишлаб чиқишни талаб қилади [24].
Энергия ишлаб чиқарувчи манбаларни техник қайта жиҳозлаш муаммолари мураккаб. Уларнинг ечими янги eнергия қурилиши билан таққослаганда хизмат муддатини узайтириш ва мавжуд объектларнинг жиҳозларини янгилаш нуқтаи назаридан электр энергетикасини ривожлантиришнинг мумкин бўлган алтернативаларини лойиҳадан олдин ўрганишга асосланган бўлиши керак. Бундай тадқиқотларни ўтказиш келажакдаги иқтисодий шароитлар ва ёқилғи-энергетика комплексининг таъсирини, шунингдек атроф-муҳит омилларини ҳисобга олиш учун тегишли услубий ёрдамни ишлаб чиқишни талаб қилади.
Электр энергетикасини техник қайта жиҳозлаш деганда мавжуд электр энергетикаси объектларининг самарадорлигини оширишга қаратилган чора-тадбирлар мажмуи тушунилади [15,22]. Шунга асосланиб, иссиқлик электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш бўйича қуйидаги мақсадли чора-тадбирлар кўзда тутилган:
1) операцион ресурсни сарфлаган асосий ва ёрдамчи ускуналарнинг таркибий қисмлари ва қисмларини алмаштириш;
2) жисмоний ескирган ва ескирган ускуналарни янгисига алмаштириш;
3) иссиқлик электр станцияларининг иссиқлик схемаларини ўзгартириш;
4) иссиқлик электр станцияларини юқори буг ъ параметрларига ўтказиш;
5) ортиқча параметрларнинг энергия манбаларидан фойдаланиш;

6) конденсацияланадиган электр станцияларини ёки алоҳида турбиналарни узатиш иситиш режими;

7) электр жиҳозларини электр юкларининг кунлик ва ҳафталик жадвалларини тартибга солиш режимига ўтказиш;
8) иссиқлик электр станцияларини лойиҳасиз ёқилғининг ёнишига ўтказиш;
9) атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларини амалга ошириш (чиқинди газ ва оқава сувларни тозалаш мосламаларини алмаштириш ёки ўрнатиш ва бошқалар.);
10) мавжуд ёки механизациялаш ва автоматлаштиришнинг янги воситаларини алмаштириш;
11) меҳнат шароитлари ва хавфсизлигини яхшилаш бўйича махсус чора-
тадбирлар.
Шуни таъкидлаш керакки, мақсадларнинг ушбу тузилиши жараёнида фақат юқори қатлам таъкидланади. Келажакда муқобил вариантларни миқдорий баҳолаш ва ишлаш мезонлари тизимини шакллантириш учун кўрсаткичлар тўпламига кириш билан батафсилроқ таҳлил қилиш керак еди.
Техник қайта жиҳозлашнинг мумкин бўлган йўналишларини умумлаштириш жараёнида қувватни тиклашнинг тўртта муқобил варианти аниқланди, улар лойиҳадан олдинги ривожланиш босқичида кўриб чиқилиши керак.
Variant 1. Асосан юқори ҳарорат ва босимли жойларда ишлайдиган жисмоний ескирган елементларни алмаштириш билан ёрдамчи ва асосий қувват ускуналарини янгилаш орқали энергия объектларининг хизмат қилиш муддатини узайтириш.
Variant 2. Бир хил standart ўлчамларни сақлаб, мавжуд ускунани янгисига алмаштириш.
Variant 3. Шунингдек, электр энергия сини ишлаб чиқаришнинг янги технологиялари (екологик, энергия ва ресурсларни тежаш) асосида.
Variant 4. Янги электр станциясини қуриш.

Кўп мезонли таҳлилнинг ишлаб чиқилган механизми табиий газда ишлайдиган Среднеуралская ГРЕС (СУГРЕС) ускуналарини техник қайта жиҳозлаш мисолида кўрсатилган. СУГРЕС ни техник қайта жиҳозлаш йўналишлари сифатида учта variant танланди ва умумий алтернатива сифатида-янги иссиқлик электр станциясини қуриш (4.1 - жадвал).
4.2-жадвалда келтирилган кўриб чиқилган кичик мезонлар учун миқдорий баҳолар кўп мезонли таҳлилни ўтказиш учун дастлабки маълумотлар сифатида қабул қилинди. Шу билан бирга, ушбу тахминларнинг мумкин бўлган ноаниқлик интерваллари ҳисобга олинди. Муқобил вариантларни таққослаш мултиcри ишлаб чиқилган дастурий таъминот ва ҳисоблаш комплекси ёрдамида амалга оширилди- лойқа шароитда термал таҳлил (МС Excel асосида). Шу билан бирга, афзаллик функцияси експонент шаклга ега деб тахмин қилинган [5,14,26]
Табиий газ иссиқлик электр станциялари учун муқобил
вариантларнинг хусусиятлари
жадвал 4.1

Кўрсаткич	Вариант
	Техник қайта жиҳозлаш				Янги ИЭС
	1	2	3		4
1. Вариантнинг мақсади	Эксплуатация қилиш муддати	Қувватни тиклаш			Муқобил манба
2. Умумий техник хусусиятлари	Ускуналарни модернизация қилиш	Ҳажми бўйича ускуналарни сақлаш ва алмаштириша	Ускуналарни ўрнатиш		Янги ускуналарни ўрнатиш
3.Шарт-шартлар	Мавжуд асосий бинода			Янги асосий бинода		Янги майдонда
4. Элпектр ускуналари тури	К-300-240	К-300-240	ПГУ-450		ПГУ-450
5. Агрегат қувватлари сони, бир.*МВт	3*300	3*300	2*450		2*450

Муқобил вариантлар мезонларини баҳолаш
Таблица 4.2

Мезон (суб-мезон)	Муқобил вариант
	1	2	3	4
1	2	3	4	5
1. Энергетический
1.1.Махсус ёқилғи истеъмоли, г. u.t./(квт)	360 ± 36	330 ± 33	245 ± 24,5	245±24,5
1.2.Мавжудлик коеффициенти, %	79 ± 7,9	77 ± 7,7	80 ± 8	83 ± 8,3
Дастлабки босқичда электр Энергия - сини ишлаб чиқариш, миллиард квт соат	5,5 ± 0,55	5,4 ± 0,54	5,75 ± 0,58	5,85±0,59
1.4. Хизмат муддати, йиллар	15 ± 1,5	25 ± 2,5	25 ± 2,5	30±3

4.2-жадвалнинг охири

1	2	3	4	5
2. Екологик
2.1. Азот оксидларининг ўзига хос чиқиндилари, г/ МЖ 2.2. Шартли емиссия нархи, УСД/ cу.t.	125 ± 12,5 3,3 ± 0,33	145 ± 14,5 3,8 ± 0,38	92 ± 9,2 2,3 ± 0,23	96 ± 9,6 2,3 ± 0,23
2.3. Ер учун бирлик тўлови ресурслар, минг dollar / га	0	0	6 ± 0,6	6 ± 0,6
2.4. Гилад ерига еҳтиёж	0	0	100 ± 10	200 ± 20
3. Тежамкорлиги
3.1. Махсус капитал қўйилмалар, УСД / квт 3.2. Харажат,УСД * 10-3 / (квт соат) Integral еффект, УСД * 10-3 / (квт) Integral харажатлар, УСД * 10-3 / (квт соат)	270 ± 27 8,9 ± 0,8 25 ± 2,5 11,4 ± 1,14	800 ± 80 6,8 ± 0,6 22 ± 2,2 23,2 ± 2,32	490 ± 49 5,4 ± 0,5 24 ± 2,4 14,6 ± 1,46	550 ± 55 5,7 ± 0,5 33 ± 3,3 18,6 ± 1,86

Ҳисоб-китоблар мезонлар гуруҳлари учун вазн коеффициентларининг мумкин бўлган ўзгариши доирасида амалга оширилди, уларнинг парчаланиши 0,25 га тенг қадамлар билан амалга оширилди.
Кўп мезонли таҳлил натижалари 4.3-жадвалда келтирилган. Мезонлар гуруҳлари учун оғирлик коеффициентларига қараб, номувофиқлик даражасига кўра алтернативаларнинг рейтинги сек. 4.1-4.3.
Ушбу гуруҳларнинг тенг еҳтимоллик ҳолатини ўз ичига олган мезонлар гуруҳлари (0,25-0,5) учун вазн ҳисоб-китобларининг нисбатан кенг доираси билан енг самарали variant электр станцияларини янги Энергия ишлаб чиқариш технологиялари асосида техник қайта жиҳозлаш бўлиб чиқди.
3. Худди шу variant энергия ва екологик мезонларга кўра бошқа алтернативалар билан таққослаганда (уларнинг оғирлиги 1 га тенг) енг юқори даражадаги устунликка ега емас. Бундай шароитда иккинчи енг мақбул variant - янги иссиқлик электр станциясини қуриш (4-variant). Таҳлил шуни кўрсатадики, иккинчисининг пастки даражаси қуйидагилар билан боғлиқ: энергия мезонига кўра дастлабки босқичда электр энергия сини ишлаб чиқариш ҳажми сезиларли даражада паст (энергия қуриш вақтининг кўпайиши туфайли) ва екологик мезонга кўра-янги қувват учун қўшимча ерга еҳтиёж ўсимлик. Самарадорлик оғирлиги билан иқтисодий мезонга (0,75-1) кўра, янада қулай инвестиция хусусиятларига ега бўлган электр станциясининг хизмат муддатини узайтириш варианти (1-variant) самаралироқ бўлади.
Шундай қилиб, кўп мезонли таҳлил натижаларига кўра, 1 ва 3-вариантлар самарадорлик зонасига киради. Ушбу алтернативалар орасидаги танлов энергетика объектини ривожлантиришнинг тактик ва стратегик мулоҳазалари асосида амалга оширилиши мумкин. Шундай қилиб, энергетика объектларини қисқа муддатли ривожлантириш учун 1-variant енг мақбулдир ва узоқ муддатли ривожланиш режаларига асосланиб, 3-variant енг мақбулдир.
1

0,9

Dominantlik ko'rsatkichi

0,8

0,7

0,6

0,5

Мезон оғирлиги

0 0,25 0,5 0,75 1

4.1-расм. Энергия мезонлари бўйича муқобил вариантларнинг

турлари.

1 2 3 4

Dominantlik ko'rsatkichi
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0 0.25 0.5 0.75 1 Мезон оғирлиги
4.2-расм. Екологик мезон бўйича муқобил вариантларнинг турлари.


1 2 3 4
1

Dominantlik ko'rsatkichi
0,9
0,8
0,7

0,6
0,5

Мезон оғирлиги

0 0,25 0,5 0,75 1

Расм 4.3. Иқтисодий мезон бўйича муқобил вариантлар турлари.

1 2 3 4