Абдухалилов Дилшодбек Корабоевич худудий электр энергетикасини равожлантириш монография Андижон 2023 Абдухалилов Д. К. Худудий электр энергетикасини равожлантириш: монография

- электр энергетикасини ривожлантириш тушунчалари ва стратегиялари;
- электр энергетикасини ривожлантириш схемалари;
- янги корпоратив тузилмаларни шакллантириш;
- худудий энергия дастурларини яратиш.
Ушбу ишлар доирасида электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш бўйича узоқ муддатли дастурлар шакллантирилиши керак. Ишлаб чиқариш потенциалини янгилаш жараёнларини оқилона бошқариш учун илмий ва услубий тадқиқот базасини яратиш керак, бу еса қуйидагиларни таъминлайди:
- электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш ҳажмларини электр энергия сига бўлган талаб ташхислари билан боғлаш, энергия баланс-ларини шакллантириш ва энергия тизимларида ишлаб чиқариш қувват-ларининг қўшимча мақсадли захираларини яратиш;
- электр энергия сини ишлаб чиқариш учун янги энергия тежайдиган ва экологик технологиялардан фойдаланган ҳолда электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш учун зарур бўлган энергия ускуналари бозорида marketing тадқиқотларини ўтказиш;
- янги энергия қурилиши билан биргаликда электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш вариантларининг миллий иқтисодий самарадорлиги кўр-
саткичларини шакиллантириш.


2.3. Eлектр энергетикасида техник қайта жиҳозлашнинг иқтисодий ва молиявий самарадорлигини баҳолаш моделларини ишлаб чиқиш

Электр станцияларини ривожлантиришнинг муқобил вариантлари самарадорлигини баҳолаш методологияси ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ва бошқарувнинг янги шароитида инвестиция лойиҳаларининг самарадорлигини асослашга умумий услубий ёндашувга асосланади, бу самарадорликнинг икки жиҳатини кўриб чиқишни назарда тутади: иқтисодий ва молиявий. Ушбу жиҳатларнинг биринчиси миллий ва минтақавий манфаатларга асосланган лойиҳалар натижалари ва харажатларини жамоатчилик томонидан баҳолаш билан боғлиқ бўлса иккинчиси инвестицияларнинг соф бозор самарадорлигини белгилайди.

қурилиш ва йиллик операцияларга капитал қўйилмалар давр учун онлайн харажатлар объектларини қуриш ва улардан фойдаланиш давридаги динамик integral харажатлар иқтисодий самарадорлик мезони сифатида қабул қилинади.

t
З_N _(К_t И  З^л )(1  α)^t _{, (1)}

^К_t

ва ^И_t

t1
- қурилиш учун кўйилган капитал маблаг; ^Зл – эксплуатациядан чиққан объект харажати.

Молиявий самарадорликни баҳолаш учун integral еффект кўрсаткичи
қўлланилади, бу ҳаёт цикли даврида дисконтланган ҳажмлар, бозор қиймати
шаклида ифодаланган натижалар (даромадлар, даромадлар) ва харажатлар
(харажатлар) ўртасидаги фарқдир:

T
Э_И  _(Д_t
t 1

• 
  (К_t
  

 И_t ))(1  α)^t

, (1.2)

бу ерда: Э_И - соф жорий қиймат;
^Д_t - даврий аниқ махсулот учун даромад фойдаси.

Мезонли ишланмалар учун ушбу мезонларни танлаш энергия худудларининг иқтисодий ва молиявий самарадорлигини аниқлаш бўйича вазифаларнинг узлуксизлигини таъминлаш нуқтаи назаридан қулайдир. Шу сабабли, функционал вакиллик шаклларидаги сезиларли фарқлар туфайли илгари қўлланилган камайтирилган харажатлар мезонидан фойдаланиш ноўрин деб ҳисобланиши керак [17].
Лойиҳа олдидан ривожланиш босқичларида харажатлар ва натижаларни ўлчаш ва баҳолаш бўйича асосий қоидалар қуйидагилардан иборат:
(1.1) ва (1.2) формулалардаги харажатлар кўрсаткичлари белгиланган (базавий) йил учун таққосланадиган нархларда амалга оширилиши керак. Бу инфляция жараёнларининг таъсирини маълум бир тарзда ҳисобга олиш имконини беради. Шу билан бирга, иқтисодиётнинг таркибий қайта тузилиши ва жаҳон бозорининг таъсири натижасида вақт ўтиши билан нархларнинг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда асосий харажатлар елементлари учун индексларнинг тахмин қийматлари белгиланиши керак.
Келгусида самарадорлик кўрсаткичларининг таққосланишини ошириш учун, асосан, капитал қўйилмаларни тузиш йўли билан (асбоб-ускуналар, материаллар, энергия, меҳнат ресурслари ва бошқаларни ажратиш билан) нархларни қайта ҳисоблаш учун харажатлар таркибий қисмларини кенгайтириш мақсадга мувофиқдир.
Кўриб чиқилаётган самарадорлик мезонларининг иқтисодий хусусиятидан келиб чиқиб, вақт омилининг таъсирини ҳисобга олган ҳолда коеффициентлар қийматларининг тенгламаси қабул қилинади:


(1.4)

Худди шу нарса муаммони статик шакллантиришда капитал қўйил-маларнинг самарадорлиги ва рентабеллигининг меъёрий коеффициентларига ҳам тегишли:

Е_н  Р_нк . (1.5)

Маълумки, чегирма ставкалари капитал бўйича фоиз ставкалар сифатида

талқин қилиниши мумкин. Шунинг учун таққосланадиган нархлардан фойдаланганда уларнинг қийматлари инфляцион компонентдан озод қилиниши керак.
(1.6)
bu erda a_tek - haqiqiy (joriy) narxlardan foydalanishda chegirma коэффициенты;
a_it - bosqichi uchun inflyatsiya indeksi.

Ривожланишнинг дастлабки босқичларида биз харажат таркибий қисмларининг дастлабки (сирт) "қатлами" билан унинг таркибий фарқланишисиз чекланишимиз керак. Чуқур таҳлилда харажатларнинг ҳар бир таркибий қисми иқтисодий ва бозор елементларига бўлиниши керак. Шу муносабат билан, электр станцияларига инвестициялар таркибини енг қийин таҳлил қилиш, унда биринчи навбатда асбоб-ускуналар ва қурилиш-монтаж ишлари харажатларини тақсимлаш, сўнгра уларни батафсил фарқлаш керак бозор таркибий қисмларини аниқлаш билан маълумот. Ушбу таркибий қисмларнинг қийматни шакллантиришга қўшган ҳиссаси жуда катта ва муқобил вариантларнинг қиёсий иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичларининг нисбатларини бузиши мумкин деб тахмин қилиш керак. Бу, айниқса, янги энергия ускуналари (газ турбинаси, комбинацияланган цикл) кўрсаткичларига тааллуқлидир, уларнинг иқтисодий мақсадлари, еҳтимол, металл истеъмоли ва ишлаб чиқаришнинг меҳнат зичлиги туфайли анъанавий буг қувват ускуналари учун мос нархлардан анча паст бўлади, гарчи бозор нархларида харажатлар сметаси қуйидагиларни бериши мумкин тескари натижа. Қурилиш - монтаж ишлари харажатларини шакллантиришда иш ҳақи, моддий ва энергия манбаларидаги бозор таркибий қисмлари, шунингдек солиқлар ва фойдалар худди шу тарзда тақсимланиши керак.

Мезонли харажатлар шаклида ифодаланган иқтисодий самарадорлик мезонидан фойдаланиш барча ишлаб чиқариш ва ҳудудий таъсирларнинг ўзига хослигини таъминлашни талаб қилади. Ушбу идентификацияга қуйидагилар орқали еришилади: