Abduhamidov F. A

REAL GAZLAR VA SUYUQLIKLARNING XOSSALARI 
 
Oldingi mavzuning oxirida izoxorik, izobarik, va izotermik jarayonlarni 
tavsiflovchi Mendeleev – Klapeyron tenglamasi, Boyl – Mariott, Gey – 
Lyussak xamda Sharlning xususiy qonunlari yuqori temperaturalarda va past 
bosimlarda aniqroq, past temperaturalarda va yuqori bosimlarda esa gaz 
parametrlari orasidagi o’zaro bog’liqlikni kichik aniqlikda ifodalashi aytib 
o’tilgan edi. Buni osongina tushuntirish mumkin: ideal gaz – bu real 
gazlarning qisqartirilgan modelidir. Bu modelda molekulalarning xajmi va 
ular orasidagi o’zaro tasir kuchlari xisobga olinmaydi. Shu bilan birga real gaz 
molekulalari malum xajmni egallaydi va bir – birlari bilan o’zaro tasirlashadi. 
Yuqori bosimlarda va past temperaturalarda molekulalarning xususiy xajmlari 
va ular orasidagi o’zaro tasir kuchlari sezilarli bo’ladi. Gaz molekulalarining 
o’zaro tasir potensial energiyalari ularning energiyalaridan ancha kichik.
Real gazlarning ideal gazlardan asosiy farqlari. 
Fikran ideal gazning siqilishiga doir tajriba qilib ko’ramiz. Faraz qilaylik, 
silindrda porshen ostida ideal gaz bor. Bu gazni izotermik siqamiz. Ideal gaz 
molekulalari xajmga ega emas va u bir – biri bilan o’zaro tasirlashmagani 
uchun gazni qanchalik siqmaylik, xech qanday xodisa sodir bo’lmaydi: gaz 
(o’z xolicha) gazligicha qoladi. 
Ideal gazni -  sinashni davom ettiramiz. 
Yana xech qanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Gaz 
o’z xolicha qoladi. 
Qisqasi: ideal gaz parametrlari istalgancha 
o’zgarganda xam u gazligicha qoladi. 
Real gazlar o’zlarini juda boshqacha tutadi. 
Bunga ishonch xosil qilish uchun tekshirilayotgan 
gaz qo’zg’aluvchan porshenli juda mustahkam yalti 
roq silindr ichiga joylashtiriladi. Gaz qisilganda 
isigani sababli issiqlikni tarqatish va gaz temperatu- 
rasini doimiy saqlash uchun silindr termostat ichiga 
joylashtiriladi. Gaz sekin siqilganda uning tempera- 
turasi termostatga issiqlik berishi xisobiga doimiy 
qoladi va jarayon izotermik bo’ladi. Tajriba boshla- 
nishida gaz bosimi mos ravishda Boyl – Mariott qonuniga muvofiq o’zgaradi. 
Bu bosqich grafikda 1-2 izoterma tarzida tasvirlangan. Biror paytdan boshlab 
(grafikdagi 2 nuqta) gaz xajmining keyingi kamayishi uning bosimining 
ortishiga olib kelmaydi. Bu vaqtda silindr devorlarining sirtida suyuqlik 

---

43 
Molekulyar fizika 
tomchilarini ko’rishimiz mumkin. Binobarin, gazning bir qismi suyuqlikka 
aylanadi, endi silindrda bir vaqtda gaz xam, suyuqlik xam bo’ladi. 
Gazning keyingi siqilishi uning massasini kamayishiga va suyuqlik massa- 
sining ortishiga sababchi bo’ladi. Bunda bosim o’zgarmaydi (2-3 izobara). 
Nixoyat, gazning xammasi suyuqlikka aylanadi. Suyuqlikni siqishga 
urinib ko’rish bosimni keskin ortib ketishiga olib keladi. Bosimning ortishi 
suyuqlik molekulalari shunchalik kichik masofaga yaqinlashishidan dalolat 
beradiki, bunda ularning keyingi yaqinlashishlari molekulalarning bir-biridan 
itarishish kuchlarining keskin ortib ketishiga olib keladi. 
Molekulyar nuqtai nazaridan gazning suyuqlikka aylanishi molekulalar 
bir-biriga juda yaqinlashganda ularning o’zaro tortishish kuchlari yuzaga 
kelishidan dalolat beradi. Molekulalar go’yo bir-biriga yopishib ketgandek 
bo’ladi va modda suyuq xolatga o’tadi. 
Gazni siqish bo’yicha tavsiflangan tajriba real gaz suyuqlikka aylanishi 
mumkinligini ko’rsatadi, gaz va suyuqlik bu ayni bir moddaning ikki xolati 
(ikki fazasi)dir. 
Real gazlarning xar doim istalgan bosimlarda gaz xolicha qoladigan ideal 
gazlardan asosiy farqi shundan iborat.