Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993 йил

ИЛМЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ҲАҚИДА
(Ҳудус ал-улум)
I БОБ
Билки, (оламда) субстанция (жавҳар) ва акци-
денция (жавҳар бўлмаган, араз) ҳамда субстанция, 
акциденцияни яратувчи марҳаматли ижодкордан 
бошқа ҳеч нарса йўқдир.
Акциденцияни беш сезги ҳис этади, улар ўрта-
сида ҳеч қандай восита йўқдир, масалан, кўриш 
ўзича рангни ҳис этади, шу билан у оқ ва қорани 
бир­биридан фарқ қилади; эшитиш ўзича ба-
ланд ҳамда паст овозларнинг фарқини сезади; 
таъм­маза сезгиси турли таъмларни қабул қилади, 
ширин ва аччиқ таъмларнинг фарқини ажратади; 
тери сезгиси предметларнинг ҳолатини сезади ва 
уларнинг юмшоқ ёки қаттиқлик ҳолатини фарқ 
қила олади.
Субстанцияни фақат ақл қабул қилади ва бунда 
акциденция ақл учун воситачи бўлиб хизмат қила-
ди. Ақл ранглар остида шу рангга эга бўлган нарса 
борлигини, овоз кетида овози келаётган нарса 
мавжудлигини билади, ақлнинг бошқа сезгилар 
билан муносабати ҳам шунинг кабидир.
Сўнг мен субстанция ва акциденциядан қандай 
қилиб илмларнинг келиб чиққанлиги ва қандай 
қилиб улар мустақил равишда мавжуд эканли-
кларини исботлашга ўтаман.
1. Сонлар тўғрисида илмни келтириб чиқар-
ган сабабларни билиш ҳақида сўз.
Мен тасдиқлайманки, бирликлардан вужудга 
келувчи саноқсиз ва жуда кўп миқдорни ташкил 

---

270
қилувчи сон субстанцнянинг турли усуллар билан 
қисмларга ажралиши ва унинг турли бўлаклардан 
иборатлиги натижасида келиб чиққандир. Суб-
станция ўз табиати жиҳатидан чексиз даражада 
бўлакларга ажралиб кета олишлиги сабаблиси, 
сон ҳам ўз табиати жиҳатидан чексиздир. Сон 
тўғрисидаги илм – бу субстанция бўлакларини 
бир­бирига кўпайтириш, бирини иккинчисига 
бўлиш, бирини иккинчисига қўшиш, бирини 
иккинчисидан айириш, агарда бу бўлакларнинг 
негизи бўлса, негизини топишга ва уларнинг муво-
занатини аниқлашга қаратилган илмдир. Соннинг 
қандай келиб чиққанлиги, унинг вужудга келиши 
ва кўпайиши уни мустақил мавжудлик даража-
сига олиб келган, имкониятдан воқеликка ҳамда 
йўқликдан борлиққа айлантирган сабаб нимадан 
иборат эканлиги юқорида айтилганлардан аниқ 
кўриниб турибди. Бу илмни юнон донишмандлари 
арифметика деб атайдилар.