Abdullaev Niyetulla

Erkinlikti sheklew jazasi er jetpegenlerge qollanılatuǵın
jaza sistemasına Ózbekstan Respublikasınıń 2015-jıl 10-
avgusttaǵı WRQ-389-sanlı «Ózbekstan Respublikasınıń
ayırım nızam hújjetlerine ózgeris hám qosımshalar kirgiziw
haqqında»ǵı Nızamı menen Jınayat kodeksiniń 841-statyası
menen jazanıń jańa túri sıpatında kiritildi.
Erkinlikti sheklew – bul erjetpegen sudlanǵanlarǵa qarata
tiykarǵı jaza sharası sıpatında altı aydan eki jılǵa shekemgi
múddetke tayınlanadı.
Bul jaza erjetkenlerge tayınlanatuǵin jaza sıyaqlı er
jetpegenlerdiń jasaw ornın qandayda bir sebepler menen
shıǵıp ketiwin pútkilley qadaǵan etiwden yaki sutkanıń
belgili bir waqtında jasaw ornınan shıǵıwdı sheklewden
ibarat jaza túri.
Erkinlikti sheklew jazasın tayınlaw arqalı sud er jetpegenlerge tómendegi qosımsha sheklewlerdi júklewi múmkin:
– belgili orınlarǵa barmaw;
– ǵalabalıq hám basqa da is-ilájlar ótkeriwde qatnaspaw;
– belgili iskerlik penen shuǵıllanbaw;
– belgili buyımlarǵa iyelik etpew yaki olardı ózinde
saqlamaw;
– transport quralların basqarmaw;
– jazanı ótep atırǵan shaxslardı baqlawshı organnıń
razılıǵısız jasaw ornın, jumıs hám (yaki) oqıw ornın
ózgertpew, tiyisli hákimshilik territoriyadan tısqarıǵa
shıqpaw;
– belgili bir shaxslar menen baylanıs ornatpaw;– baylanıs qurallarınan, sol qatarda Internetten paydalanbaw;
– alkogolli ishimliklerdi ózi paydalanbaw (ishpew).
Erkinen ayırıw er jetpegen sudlanıwshını sudtıń húkiminde
belgilengen múddetke jazanı arnawlı ótew orınlarına
jaylastırıp májbúriy túrde jámiyetten ajıratıwdan ibarat boladı.
Jası jetpey turıp, jámiyetlik qáwpi úlken bolmaǵan jınayat
islegen, abaysızlıq aqıbetinde jınayat islegen yamasa qastan
onsha awır bolmaǵan jınayat islegen shaxslarǵa erkinen
ayırıw tártibindegi jaza tayınlanbaydı. Húkim shıǵarıw
waqtında on segiz jasqa tolmaǵan shaxslarǵa erkinen ayırıw
jazasın tárbiya koloniyalarda ótew tayınlanadı.
Erkinen ayırıw jazası 2000-jıldıń birinshi yarımında er
jetpegenlerge 404 jaǵdayda qollanılǵan bolıp, bul ulıwma
sudlanǵanlardıń 34,9 % in quraydı. 1999-jıldıń birinshi
yarımında bolsa erkinen ayırıw jazası 413 jaǵdayda
qollanılǵan bolıp, bul kórsetkish ulıwma sudlanǵanlardıń
37,3% in quraǵan.
Sudlanıwshıǵa jaza tayınlaw sudlardıń jumısınıń áhmiyetli
hám sheshiwshi basqıshı bolıp tabıladı.
Er jetpegenlerdiń jınayıy juwapkershiligi jınayatshılıqqa
qarsı gúresiwdegi nızamlılıq, puqaralardıń nızam aldındaǵı
teńligi, ádillik, demokratiya hám insanıylıq principlerine
tiykarlanadı. Er jetpegenlerge tayınlanatuǵın jaza ayıpkerdi
tárbiyalaw hám jańa jınayatlar isleniwiniń aldın alıw maqsetin
gózleytuǵınlıǵı sebepli joqarıdaǵı principler er jetpegenlerge
belgili bir klassifikaciya tiykarında qollanıladı²²
Er jetpegenlerge jaza tayınlawda sud tómendegi jaǵdaylardı
esapqa alıwı tiyis:
1) er jetpegenniń rawajlanıw dárejesin;
2) er jetpegenniń turmıs sharayatın hám tárbiyasın;
3) úlken jastaǵılardıń oǵan tásirin;
4) er jetpegenniń den sawlıǵın;
5) islengen jınayattıń sebeplerin;
6) jınayat islew motivin.
Jınayat processual kodeksiniń 548-statyasında er
jetpegenlerdiń jınayatları haqqındaǵı isler boyınsha dálilleniwi
tiyis bolǵan jaǵdaylarǵa joqarıdaǵılardan basqa tómendegilerde kirgizilgen:
1) er jetpegen ayıplanıwshınıń anıq jası (tuwılǵan jılı,
ayı, kúni);
2) er jetpegenniń shaxsına tán ózgeshelikleri;
3) onıń turmıs hám tárbiyalanıw sharayatları;
4) úlken jastaǵı qızıqtırıwshılar hám basqa da qatnasıwshılardıń bar yamasa joqlıǵı.