Abdullaev Niyetulla

Miynet penen dúzetiw jumısları – bul sudlanıwshını sud
húkimi menen belgilengen múddetke májbúriy túrde miynetke
tartıp, onıń xızmet haqısınan mámlekettiń paydasına belgili
bir muǵdardaǵı procentin óndiriw tártibindegi jaza sharası.
Bul jaza er jetpegenlerdi miynetke tartıw menen dúzetiwge
hám qayta tárbiyalawǵa qaratılǵan. Er jetpegenlerge miynet
penen dúzetiw jumısların qollanıwdıń tómendegi shártleri
bar:
1) subyekt quramnıń qatań sheklengenligi;
2) jazanı qollanıw múddeti.
Miynet penen dúzetiw jumısları tek miynetke jaramlı
shaxslarǵa qollanıladı.
Miynetke jaramlılıq– bul shaxstıń miynet etiw qábiletine iye ekenligi bolıp tabıladı. Ulıwma qaǵıydaǵa bola, shaxs 16 jasqa tolǵannan soń miynetke uqıplı esaplanadı. 16 jasqa tolmaǵanlar tómendegi jaǵdaylarda miynet shártnaması tiykarında miynetke tartılıwı múmkin:
1) on bes jasqa tolǵan shaxslardıń ata-anasınıń biriniń
yamasa olardıń ornın basatuǵın shaxstıń jazba kelisimi
menen jumısqa qabıl etiliwi;
2) jaslardı miynetke tayarlaw maqsetinde ulıwma bilim
beretuǵın mektepler, kásip-óner texnikalıq bilim orınları
hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń oqıwshıların on tórt
jasqa tolǵanınan keyin ata-anasınıń biriniń yamasa olardıń
ornın basatuǵın shaxstıń kelisimi menen balalardıń den
sawlıǵına zıyan keltirmeytuǵın hám bilim alıw procesin
buzbaytuǵın jeńil jumıslardı oqıwdan bos waqıtlarında orınlaw
ushın jumısqa qabıl etiliwine jol qoyıladı.
Jınayat kodeksiniń 83-statyasına muwapıq, miynet penen
dúzetiw jumısları tek 16 jasqa tolǵan, miynetke uqıplı er
jetpegenlerge bir aydan bir jılǵa deyingi múddetke tayınlanadı.
Jazanı ótew múddetine dem alıs, bayram, sonday-aq sudlanıwshınıń kesel bolǵan kúnleri de kiredi.
Er jetpegenlerge qollanılatuǵın miynet penen dúzetiw
jumıslarınıń ózine tán ózgeshelikleri tómendegilerde kórinedi:
1. Miynet penen dúzetiw jumıslarına húkim etilgen
shaxstıń xızmet haqısınıń bir bólegi mámlekettiń byudjetine
ótkeriledi.
2. Miynet penen dúzetiw jumısları tayınlanǵan shaxstıń
islegen waqtı miynet stajına kirgizilmeydi.
3. Miynet penen dúzetiw jumısın ótew dáwirinde úzliksiz
miynet ushın beriletuǵın qosımsha xızmet haqı tólenbeydi.
Er jetpegenlerge qollanılatuǵın miynet penen dúzetiw
jazası, jazanı ótew ornına bola:
1) er jetpegen sudlanıwshınıń jumıs ornında;
2) jazanıń orınlanıwın qadaǵalawshı organ belgilep
beretuǵın, biraq er jetpegen sudlanıwshınıń jasaytuǵın jerinde
óteledi.
Qaǵıydaǵa muwapıq, er jetpegen shaxsqa miynet penen
dúzetiw jumısın ózi isleytuǵın orında ótew belgilenedi. Er
jetpegen sudlanıwshını tárbiyalaw kózqarasınan miynet penen
dúzetiw jumısın ol isleytuǵın orında ótewdi tayınlaw maqsetke
muwapıq boladı.
Eger ayıpker hesh jerde islemese, jazanıń orınlanıwın
qadaǵalawshı organ belgilep bergen, biraq ózi jasaytuǵın
aymaqtaǵı basqa jerde óteydi hám xızmet haqısınıń on
procentinen otız procentine deyini mámlekettiń daramatına
uslap qalınadı.
Eger sudlanǵan shaxs jasaw ornına iye bolmasa, bunday
jaǵdayda húkim shıǵarılǵan aymaqtaǵı jazanı orınlaw
inspekciyası belgilep bergen jumıs ornında jazanı óteydi.
Miynet penen dúzetiw jazası er jetpegen sudlanıwshınıń
materiallıq hám miynet máplerin belgili dárejede sheklep
qoyadı, sudlanıwshınıń xızmet haqısınıń on procentinen otız
procentine deyin mámlekettiń daramatına óndiriledi, úzliksiz
miynet ushın beriletuǵın qosımsha xızmet haqını tólew jazanı
ótew dáwirinde toqtatıladı.
Ulıwma qaǵıydaǵa muwapıq, miynet penen dúzetiw
jumıslarınıń múddeti miynet stajına qosılmaydı. Jınayat
processual kodeksiniń 545-statyasına muwapıq, miynet penen
dúzetiw jumısları ótelgen waqıtta sudlanıwshınıń ulıwma
miynet stajına qosıw haqqındaǵı másele jámáátlik birlespe
yamasa jámááttiń iltimasnaması boyınsha, jazanı ótep shıqqan
shaxs miynetke qábiletsiz bolǵan jaǵdayda bolsa, onıń
iltimasnaması boyınsha hám usı shaxs jasaytuǵın jerdegi
rayonlıq yamasa qalalıq sud tárepinen qarap shıǵıladı.
Miynet penen dúzetiw jumısları ótelgen waqıttı sudlanıwshınıń ulıwma miynet stajına qosıw haqqındaǵı másele sud
tárepinen qaralıp atırǵan waqıtta iltimasnama kim tárepinen
berilgen bolsa, sol shaxstıń, sonday-aq, iltimas etken jámáátlik
birlespeniń yamasa jámááttiń wákiliniń qatnasıwı shárt.
Miynet penen dúzetiw jumıslarında ótelgen waqıttı
sudlanıwshınıń ulıwma miynet stajına qosıw haqqındaǵı
iltimasnama boyınsha sud shıǵarǵan uyǵarıw ústinen shaǵım
etiliwi múmkin.
Er jetpegen shaxs miynet penen dúzetiw jumıslarınıń
onnan bir bóleginen kóbin ótewden bas tartsa, sud bul
jazanıń ótelmegen bólegin miynet penen dúzetiw jumıslarınıń
hár úsh kúnin qamaqtıń bir kúnine teńlestirip esaplap,
qamaq jazası menen almastıradı. Biraq bul múddet úsh
aydan artpawı kerek.
Máselen, «2000-jıldıń birinshi yarımında 74 er jetpegen
shaxslarǵa miynet penen dúzetiw jumısları qollanılǵan bolıp,
olar 2000-jıldıń birinshi yarımında sudlanǵanlardıń 6,4 %
in (1156) quraydı. 1999-jılda 22 shaxsqa miynet penen
dúzetiw jumısları jazası qollanılǵan bolıp, olar barlıq
sudlanǵanlardıń 1,9% tin quraǵan».