Abdullaev Niyetulla

Erjetpegenniń rawajlanıw dárejesi– bul 18 jasqa tolmaǵan
shaxstıń aqıl jaǵınan rawajlanıw dárejesi hám onıń jası
bolıp tabıladı. Shaxstıń rawajlanıw dárejesi usı jastaǵı
shaxslarǵa normal jaǵdayda yamasa bunday jaǵdayda bolmawı
múmkin. Shaxstıń rawajlanǵanlıǵı: rawajlanǵan (bul
jastaǵılardıń aqıl jaǵınan rawajlanǵan bolıwı) hám qalaq (óz
jasına qaraǵanda aqılı rawajlanbaǵanlıǵı) bolıwı múmkin.
Eger shaxs óz jasına qaraǵanda aqılı rawajlanǵan bolmasa,
sud oǵan jazanıń ornına májbúrlew sharasın qollanıwdıń
maqsetke muwapıqlıǵın qarap shıǵıwı tiyis. Bunıń ushın
ruwxıy artta qalıwın anıqlawda psixologiyalıq ekspertizanıń
aldına jasına qaraǵanda intellektuallıq artta qalıwshılıqtı
tayınlaw ushın onıń aqıl jaǵınan artta qalıwın anıqlaw
máselesin qoyıw kerek³
Intellektuallıq rawajlanıw dárejesi boyınsha óziniń qatarındaǵılarǵa qaraǵanda artta qalǵa er jetpegenler jınayıy juwapkershilikke tartılmaydı.
Erjetpegen shaxstı tárbiyas hám jasaw sharayatı – bul
18 jasqa tolmaǵan shaxslarǵa belgilengen, onıń jasawı onı
tárbiyalawda qollanılatuǵın usıllar usaǵan jaǵdaylar bolıp
tabıladı. Sud bunda er jetpegen shaxstıń ata-anasınıń,
qayırqomları hám qáwenderleriniń jáne shańaraqtaǵı basqa
shaxslardıń jaǵdayın dıqqatqa alıwı tiyis.
Densawlıqjaǵdayı– bul er jetpegenniń tek kesel emesligi,
yamasa fizikalıq kemislikleriniń joq ekenligin belgilep ǵana
qoymastan, sonday-aq onıń fizikalıq, ruwxıy hám jámiyetlik
sociallıq jaǵdayınıń kórsetkishi bolıp tabıladı.
Er jetpegenlerge tásir etetuǵın hám sud tárepinen esapqa
alınıwı tiyis bolǵan jaǵdaylarǵa: er jetpegen shaxstıń jası,
jınayattı islegenine shın kewilden pushayman bolıwı, ayıbın
moynına alǵanlıǵı, jınayattı ashıwǵa járdem bergenligi,
jınayattı awır shańaraqlıq hám jeke jaǵdaydan kelip shıǵıp
islegenligi usaǵan jaǵdaylar kiredi. Bul jaǵdaylardıń barlıǵı
sudtıń húkiminde kórsetiliwi kerek.
Bunnan basqa nızam shıǵarıwshı insanıylıq principine
tiykarlanıp, balalıqtaǵı shoqlıǵı sebepli birewge azar keltiriw
menen jınayat arasındaǵı anıq shegaranı bilmey qalıwın, anaw
yamasa mınaw ádep-ikramlılıq estetikalıq shegaralardı anıq
kóz aldına keltire almaytuǵın jasta ekenligin dıqqatqa aladı.
Er jetpegenlerdiń juwapkershilikgin individuallastırǵanda
jınayat durıs kvalifikaciya etilgennen soń, islengen qılmıstıń
jámiyetlik qáwiplilik dárejesine sáykes bolǵan tásir sharasın:
1) qollanılatuǵın jaza sharasınıń túri, múddeti yamasa
muǵdarı;
2) tárbiyalıq sıpatqa iye bolǵan jaza sharasın qollanıp,
jazadan azat etiwdi qollanıw tiyisliligin sheshedi.
Er jetpegenlerdiń juwapkershiligin individuallastırıwda
sud erkinen ayırıw menen baylanıslı bolmaǵan jaza sharasın
qollanıwǵa úlken dıqqat beriwi kerek. Jeńilirek jaza sharası
juwapkershilikke tartıwdan belgilengen maqsetke erisiwdi
támiynlemeytuǵın jaǵdayda ǵana awırıraǵı tayınlanadı.
Jaza tayınlawda sud jınayattıń jámiyetlik qáwiplilik dárejesin hám sıpatların, motivin, keltirgen zıyannıń muǵdarın
hám sıpatların, ayıplanıwshınıń shaxsın, jazanı awırlastırıwshı hám jeńillestiriwshi jaǵdaylardı esapqa alıwı kerek.
Jınayattıń jámiyetlik qáwiplilik belgisi birinshi gezekte
jınayattıń obyektine baylanıslı boladı. Biraq er jetpegenler
bárhama nızam menen qorǵalatuǵın jámiyetlik qatnasıqlardıń
elementlerin hám kóp tárepliligin durıs hám tolıq ańlap
sezbeydi.
Islengen jınayattıń jámiyetlik qáwipliligin, jınayattı
islewdegi barlıq jaǵdaylardı (ayıptıń túrin, motivin, usılın,
qatnasıwshılıqta jınayat islengende qatnasıwshılıq dárejesin)
esapqa alıwı tiyis.
Er jetpegenler tárepinen onsha awır bolmaǵan jınayat
islengende, oǵan jaza tayınlamastan, tárbiyalıq sıpatqa iye
bolǵan májbúrlew sharaların qollanıw arqalı tásir etiw múmkin
be, degen sorawǵa juwap tabıw kerek boladı. Jámiyetlik
qáwpi úlken bolmaǵan jınayat islegen er jetpegenlerge jınayıy
jazanıń tayınlanıwına jol qoyılmawı kerek.
Ayıptıń hár qıylı túrlerinen kelip shıǵıp, ayıpkerdiń óz
háreketin ańlawı, qastıń payda bolıw waqtı (tuwrı yamasa
qıya qast, aldın ala oylanǵan yamasa tosattan payda bolǵan
hám basqalar), júz bergen aqıbetine qarap, hátte qastan
islengen jınayatlarda bir-birinen ayırılıp turadı. Er jetpegenler
tárepinen qastan islengen jınayatlarda kópshilik jaǵdaylarda
úlken adamlardaǵıday jınayattı islew niyeti kúshli bolmaydı.
Er jetpegenler tárepinen abaysızlıq nátiyjesinde islengen
jınayatlardı huqıqıy tárepten bahalaw biraz qıyınıraq boladı.
Jınayat islegen er jetpegen shaxs óz qılmısınıń jámiyetlik
qáwipli aqıbetlerdi keltirip shıǵarıwın, jámiyetlik qáwipliligin
ańlawı qıyın boladı. Eger bunı bilse de, ózine isenim arqalı
jámiyetlik qáwipli aqıbettiń aldın alıw múmkin dep oylaydı,
biraq onı saplastıra almaydı.⁴⁴
Er jetpegen shaxs tárepinen abaysızlıq nátiyjesinde jınayat
islengende, jınayat quramınıń subyekt tárepiniń belgileri,
shaxstıń individuallıq ólshemleri (intellektuallıq jaqtan tolıq
rawajlanbawı, ruwxıyatınıń ózine tán tárepleri, turmıs
tájiriybesine iye emesligi) jámiyetlik qáwipli aqıbetti ańlap
jetiwine múmkinshilik bermeydi.
Er jetpegen shaxs tárepinen islengen jınayattıń sıpatın
hám jámiyetlik qáwiplilik dárejesin tayınlawde jınayattıń
maqseti hám motivi úlken áhmiyetke iye boladı. Er jetpegen
shaxstıń tásirlerge tez beriliwi, júzege kelgen ózgerisler,
birinshi gezekte, olardıń hádiyseni ańlawı hám is-háreketinde
óziniń kórinisin tabadı. V.Ya. Rıbalskayanıń pikirinshe, er
jetpegenlerdiń jınayatshılıǵına mámlekettegi jámiyetlik,
ekonomikalıq ózgerislerde tásir etedi. Bul jaǵday basqasha
jasaw shárayatınıń júzege keliwi, miynet etiwdegi, bilim
alıwdaǵı ózgerisleri menen baylanıslı boladı⁵⁵.
Er jetpegenlerdiń juwapkershiligin individuallastırıwda
olardıń jeke belgilerine de dıqqat qaratıw kerek. Er jetpegenlerdiń jeke belgileri degende: turmıs qálpi, bilimi, shańaraqlıq jaǵdayı, ruwxıy belgileri, qızıǵıwı, huqıq normalarına bolǵan múnásiybeti hám basqalar itibarǵa alınadı.
Bunnan basqa Jınayat kodeksi 55-statyası 1-bóliminiń
«j» bántine muwapıq, shaxstıń er jetpegenliginiń ózi jazanı
jeńillestiriwshi jaǵday esaplanadı.
Jazanı awırlastırıwshı hám jeńillestiriwshi jaǵdaylar
ayıpkerge tayınlanatuǵın jazanıń tárbiyalıq hám jazalaw
funkciyalarınıń qatnasın durıs tańlawǵa járdem etip, onı
ilájı bolǵanınsha, qayta tárbiyalawǵa hám de basqa jınayatlar
islewiniń aldın alıwǵa járdem beredi. Jazanı jeńillestiriwshi
jaǵdaylardı tómendegi úsh tiykarǵı toparǵa:
1) jınayat subyektiniń shaxsın kórsetetuǵın jaǵdaylar;
2) jınayattıń motivi hám onıń qáliplesiwi menen baylanıslı
jaǵdaylar;
3) subyekttiń islegen jınayatına baylanıslı qatnasın
kórsetetuǵın jaǵdaylarǵa ajıratıw múmkin.
Joqarıdaǵı jaǵdaylar er jetpegenlerdiń jınayat islerindegi
ózine tán ózgesheliklerdi itibarǵa alıp, qollanılıwı tiyis.
Biraq bul ózgeshelikler máselesine kemirek itibar beriledi.
Belgili bir jaǵdaydıń úlken jastaǵılardıń hám er
jetpegenlerdiń jınayat islerindegi áhmiyeti hár qıylı bolıp,
sud procesinde sudlanıwshılarǵa jaza tayınlawǵa hár qıylı
tásir etedi. Sonı da aytıp ótiw kerek, Ózbekstan Respublikası
Jınayat kodeksiniń 55-56-statyalarında kórsetilgen jaǵdaylardıń ayırımları er jetpegenlerge ulıwma tiyisli emes yamasa
tiyisli bolsa da bir qatar zárúrli sheklewlerge iye. Bunday
sheklewler, atap aytqanda, er jetpegenlerge jaza tayınlawdıń
ulıwma tiykarlarına súyene otırıp ta belgileniwi múmkin.
Er jetpegenlerge bir neshe jınayatlar ushın jaza tayınlawda
úlken jastaǵılarǵa jaza tayınlawdan parıqlı ráwishte: juwapkershilikke tartılatuǵın shaxstıń jası (13 jastan 16 jasqa
deyin, 16 jastan 18 jasqa deyin), sonday-aq er jetpegenlerge
tayınlanıwı múmkin bolǵan jazanıń joqarǵı shegarası esapqa
alınadı.
Er jetpegenlerge jınayatlardıń jámi boyınsha jaza tayınlawda sud Jınayat kodeksiniń 59-statyasında názerde tutılǵan
qaǵıydalarǵa boysınıw tiyis. Biraq jınayat ushın aqırǵı jaza
sharası Jınayat kodeksiniń 86-statyasına muwapıq tayınlanadı.
On úsh jastan on altı jasqa deyin bolǵan waqıtta jınayat
islegen shaxsqa jınayatlardıń jámi tártibinde jaza tayınlanǵanda erkinen ayırıwdıń eń kóp múddeti on jılǵa deyin,
eger islengen jınayatlardıń birewi oǵada awır jınayat bolsa,
on eki jılǵa deyin tayınlanadı.
On altı jastan on segiz jasqa deyin bolǵan waqıt ishinde
jınayat islegen shaxslarǵa jınayatlar jámi tártibinde erkinen
ayırıw jazası – on eki jılǵa deyingi múddetke, eger islengen
jınayatlardıń birewi oǵada awır jınayat bolsa, on bes jılǵa
deyingi múddetke tayınlanıwı múmkin.
Jınayat islew waqtında on úsh jastan on segiz jasqa
deyin bolǵan shaxslarǵa bir neshe húkim boyınsha
tayınlanatuǵın erkinen ayırıw jazasınıń múddeti on bes
jıldan aspawı kerek. Eger Jınayat kodeksiniń 72-statyasında
belgilengen shártler hám tiykarlar bar bolsa, sud er jetpegen
shaxsqa shártli jaza tayınlawı múmkin.

Juwmaqlaw bo’lim

Erjetpegenlerge jaza tayinlawda
Kópshilik mámleketlerdiń jınayat nızamshılıǵında er jetpegenlerdi jınayıy juwapkershilikke tartıwdıń eń kem jas shegarası belgilengen. Bul jasqa jetpegen, biraq jınayat islewde ayıpker, dep tabılǵan er jetpegen shaxslar jınayıy juwapkershilikke tartılmastan, al jámiyetlik járdemge mútáj boladı. 1989-jılı BMShnıń Bas Assambleyası tárepinen «Balalardıń huqıqları haqqında»ǵı Konvenciya qabıl etilgen bolıp, ol jınayıy jolǵa túsip qalǵan balalardıń hám er jetpegenlerdiń huqıqların qorǵaw boyınsha bir qatar normalardı óz ishine aladı. Konvenciyaǵa muwapıq balalar degende, on segiz jasqa tolmaǵan shaxslar túsiniledi. Bul anıqlama Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń er jetpegenler túsinigine sáykes keledi. Konvenciya er jetpegenlerdi jınayıy juwapkershilikke tartılıwdıń minimal múddetin belgileydi. Biraq bir qatar mámleketlerde bul jas shegarası belgilengeninen de kem bolıwı múmkin. Máselen, Irlandiya jınayat nızamshılıǵında subyekt jası 7 jas, Yaponiyada 13 jas, Niderlandiyada 12 jas etip belgilengen. Jınayat nızamshılıǵında subyekt jasınıń bunday belgileniwi shaxstıń aqıl jaǵınan hám fizikalıq rawajlanıw dárejesinen kelip shıqqan. 1985-jılda qabıl etilgen BMShtıń Minimal standart qaǵıydalarında er jetpegenlerge jaza tayınlawda ádil sudlawdı ámelge asırıwdıń qaǵıydaları belgilengen.
Shaxstıń aqıl hám fizikalıq rawajlanıw dárejesi sonı ańlatadı, jınayat subyekti jasına jetken, biraq óz qılmısınıń sıpatın hám jámiyetlik qáwipli aqıbetin ruwxıy tárepten rawajlanbaǵanlıǵı sebepli ańlap túsinbegen shaxs jınayat subyektiniń zárúrli belgisine iye bolmaydı. Bunday shaxsqa hákimshilik tártiptegi májbúrlew sharaları qollanıladı.
Ózbekstan Respublikası Joqarǵı Sudı Plenumınıń 1996- jıl 19-iyuldegi 16-sanlı «Jınayat ushın jaza tayınlaw ámeliyatı haqqında»ǵı qararında er jetpegenlerge jaza tayınlawda járiyma, miynet penen dúzetiw isleri, qamaq sıyaqlı jazalardıń nátiyjeliligine itibar beriw tiyisligi aytılǵan. Sonıń menen birge awır jınayat islewde ayıplanǵan, burın sudlanǵan, huqıqtı buzǵanı ushın ishki isler organlarında esapta turǵan er jetpegenlerge jaza tayınlawda bosańlıqqa jol qoyıwǵa bolmaydı. Sudlar er jetpegenlerdiń jınayat isleri dáslepki tergew islerin sapalı hám puqta alıp barıwı, er jetpegenlerdiń shaxsın kórsetetuǵın maǵlıwmatlardı, olardıń jasaw sharayatın, tárbiyasın, jınayat islew motivlerin, jınayat islewge alıp kelgen sharayatlar menen sebeplerdi tolıq hám de hár tárepleme anıqlawdı talap etiwi tiyis. Er jetpegenlerdiń jınayat islewinde úlken jastaǵılardıń tásiri, olardıń jınayat yaki basqa huqıq buzıwlarǵa tartılıwınıń sebeplerin tolıq anıqlaw kerek.