Abdullayev sayfulla fayzullayevich azimov sanjar samadovich avezov sherali naimovich

Tabaqalashtirib o‘qitish turlari 
Tabaqalashtirilgan ta‘limning quyidagi turlari ma‘lum: 
1. Qobiliyatlar bo‗yicha 
2. Qobiliyatsizliklar bo‗yicha 
3. Qiziqishlar bo‗yicha 
4. Balog‗at yoshidagilarning kasbini loyihalashtirish bo‗yicha. 
Qobiliyatlar bo‘yicha tabaqalashtirilgan ta‘limda o‗quvchilar quyida 
keltirilgan bilimlarning biri bo‗yicha guruhlarga taqsimlanadi. 
a) Umumiy qobiliyatlar bo‗yicha 
b) Xususiy faoliyatlari bo‗yicha. 
Birinchi holda barcha o‗quvchilar o‗tgan yilda erishgan o‗zlashtirish 
natijalariga muvofiq bir necha guruhlarga bo‗linadilar. Birinchi guruhga eng yuqori 
ball to‗plagan o‗quvchilar kiradi, ikkinchi guruhga kamroq va o‗rtacha ball 
to‗plagan o‗quvchilar kiradi va h.k. Bu holda sinflar «A», «B», «V» va h.k harflar 
bilan belgilanadi. 
Maktabda sinflarni ana shunday bo‗lish har yili o‗tkazilishi shart. Pedagogik 
amaliyotning ko‗rsatishicha, masalan, «B» sinfidan «A» sinfiga o‗tkazish amalda 
mumkin emas. «V» sinfdan «A» sinfga o‗tkazish haqida gapirmasa ham bo‗ladi. Bu 
yerda gap shundaki, ushbu sinflarda o‗zlashtirish bo‗yicha erishilgan daraja «A» 
sinfga nisbatan sezilarli darajada pastdir. Va teskari «A» sinfdan «B» sinfga, «B» 
sinfdan «V» sinfga o‗tish imkoniyatlari mavjud. 
Ikkinchi holda o‗quvchilar qobiliyatlari bo‗yicha u yoki bu o‗quv 
predmetlari guruhiga ajratiladi. Masalan, Fransiya litseylarida (o‗rta maktablarida) 
gumanitar, tabiiy - matematika, texnika fanlariga qobiliyatlari bo‗yicha 
tabaqalashtiriladi. Bunga gumanitar fanlar bo‗yicha qobiliyatni aniqlashda asosiy 

---

188 
belgi tillar (fransuz, lotin, ingliz)ni yaxshi o‗zlashtirish hisoblanadi. Gumanitar 
sinflarga kirmay qolgan o‗quvchilar ozmi - ko‗pmi ixtiyoriy tarzda tabiiy -
matematik va texnik sinflar o‗rtasida taqsimlanadi. Eng muhimi, gumanitar, tabiiy -
matematik va texnik bo‗limlarning o‗quv rejalari va dasturlari bir - biridan keskin 
farq qiladi. Bu esa o‗quvchilarni bir bo‗limdan ikkinchi bo‗limga o‗tishiga hech 
qanday o‗rin qoldirmaydi. 
Qobiliyat bo‗yicha ta‘limni tabaqalashtirishga baho berib, shuni ta‘kidlash 
joizki, u pedagogik fikr - mulohazalar jihatdan to‗g‗ri kelmaydi. Qobiliyatlilar 
sinfiga qabul qilingan bola istasa - istamasa o‗zini saralangan, imtiyozli deb his 
qiladi. Bu esa tarbiyaviy jihatdan kutilmagan chetga chiqishlarga olib kelishi 
mumkin. Qobiliyatsizlar sinfiga qabul qilingan o‗quvchilar esa har soniyada 
o‗zlarini noraso, ijobiy xislatlari etarli darajada bo‗lmagandek his etadilar. Bu esa 
bolaning nafaqat ma‘naviy kayfiyatini (bu esa milliy pedagogikamizning 
insonparvarlik xislatlariga mutlaqo to‗g‗ri kelmaydi), balki uning o‗qishga bo‗lgan 
munosabatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Bundan tashqari inson qobiliyati bir 
umrlik abadiy va o‗zgarmas narsa emasligini ko‗zda tutish lozim. Turli insonlarning 
individual rivojlanishi ustida o‗tkazilgan ko‗plab tadbirlarning ko‗rsatishicha, 
insonning shaxsiy sifatlari (shu jumladan o‗qishga bo‗lgan qobiliyati) biologik 
irsiyati ham ijtimoiy muhitga bog‗liq ekan. Bu ayniqsa bolalar va o‗smirlarda 
yaqqol namoyon bo‗ladi. 
N.P. Dubinning ta‘kidlashicha, «Hatto bir tuxumli genotipi bir - biriga 
o‗xshash bo‗lgan egizaklar, turli ijtimoiy sharoitlarda rivojlantirilganda, ular 
jismoniy o‗xshashliklarini saqlagan holda turli ma‘naviy shaxs sifatida shakllanishi 
mumkin». Nihoyat, qobiliyat turli odamlarda, turli yoshda namoyon bo‗lishini ham 
yoddan chiqarmasligimiz lozim. Umuman aqliy, amaliy, axloqiy, missiy va boshqa 
faoliyat sohalari turli bolalarda turli yoshda shakllanadi va notekis shakllanadi. 
Shuning uchun o‗quvchilarni qobiliyat bo‗yicha guruhlaganda ya‘ni o‗quvchilarni 
qobiliyatli guruhga qo‗shganda ham, qobiliyatsiz guruhga qo‗shganda ham xatoga 
yo‗l qo‗yish ehtimoli hamma vaqt ham bo‗ladi. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, 
qobiliyat bo‗yicha tabaqalash bu og‗ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Qobiliyat 

---

189 
bo‗yicha tabaqalashtirishning ko‗rinishlari aql - zakovat bo‗yicha tabaqalashtirishdir. 
Mazkur tabaqalashtirishning mohiyati quyidagilardan iborat: 
1. Bola tuzilishi bilan ma‘lum qobiliyatga ega bo‗ladi. 
2. Bolalar ta‘lim olishi uchun qobiliyatlari bo‗yicha tabaqalashishi zarur. 
Bolalarning qobiliyatlarini namoyon qilishi uchun "IQ" deb ataladigan testlar ishlab 
chiqilgan. Test bolani maktabga kirishi bilan o‗tkaziladi. Mazkur testlar bir talay 
topshiriqlardan iborat bo‗lib, o‗quvchilar ularni ma‘lum vaqt oralig‗ida bajarishi kerak. 
Odatda, test topshiriqlari shundayki, ularni muvaffaqiyatli chiqishi uchun o‗quvchi yaxshi 
so‗z boyligiga, rivojlangan nutqqa ega bo‗lishi atrof - muhit bilan tanish bo‗lish kerak, 
Boshqacha aytganda, bolaning yaxshi umumiy rivojlanishi talab etiladi. 
Bolalarning "IQ" test natijalari aniqlangandan so‗ng ular qobiliyatli, o‗ta qobiliyatli 
va qobiliyatsizlar guruhlariga taqsimlanadilar. Ta‘lim jarayoni esa guruhlarga mos ravishda 
taqsimlanadi. I-X sinflarda bu tabaqalashtirish ifodalanmagan. Chunki barcha o‗quvchilar 
predmetlarni bir xil nomda o‗rganadilar. Biroq ushbu predmetlarning mazmuni turli 
guruhlarda bir xil emas. Qobiliyatli bolalar bilan ularning bilimiga bo‗lgan yuqori 
talablarini qondiradigan, jiddiy mashg‗ulotlar olib boriladi. Ushbu bolalar o‗qishning birinchi 
yilidanoq kollejdagi o‗qishga yo‗naltiriladi. 
O‗quvchilarning juda katta asosiy qismi uchun boshqa ta‘lim dasturi tayyorlanadi. 
Ushbu bolalarga nazariya, fan asoslarini bilish shart emas, deb hisoblanadi. Ushbu 
kategoriyaga kirgan o‗quvchilar o‗rganadigan maktab predmetlari uchun nazariy 
materiallar olib tashlangan. 
IX sinfda majburiy o‗qish muddati tugaganda AQSHning aksariyat shtatlarida 16 
yoshgacha majburiy ta‘lim haqida qonun qabul qilingan. IX sinfni bitirgan 
o‗quvchilarning bir qismi maktabdan ketadilar, qolgan qismi esa X-XII sinflarda 
o‗qishni davom ettiradilar. 
O‗rta maktabning yuqori bosqichida tashqi tabaqalashtirish mavjud. Bu akademik va 
noakademik ixtisosliklarga ajratilgan. Noakademik ixtisoslikda umumiy, sanoat, savdo, 
qishloq xo‗jalik ixtisosliklari kabi turli yo‗nalishlar mavjud. 
O‗quvchilarning ixtisosliklar bo‗yicha taqsimlanishi, odatda ularning elementar 
maktabda "IQ" guruhlariga bo‗lish bilan mos tushadi. Yuqori "IQ" ga ega bo‗lgan va 

---

190 
kollejga yo‗naltirilgan o‗quvchilar akademik ixtisoslikka kiradi. O‗quvchilarning katta 
qismi (75% atrofida) noakademik ixtisoslik dasturi bilan shug‗ullanadi. 
Akademik ixtisoslik o‗quvchilari oliy o‗quv yurtiga kirib o‗qishni davom 
ettiradilar. O‗quvchilar fizika, kimyo, algebra, geometriya, chet tillarni, bir so‗z 
bilan aytganda, rivojlangan mamlakatlar zamonaviy o‗rta maktab dasturini tashkil 
etgan barcha fanlarni o‗rganadilar. 
Noakademik ixtisoslik dasturida asosiy e‘tibor bilimlar va amaliy 
majburiyatlarga qaratilgan. 
Yuqorida biz o‗quvchilarni qobiliyat bo‗yicha tabaqalashtirishning mavjud 
shakllarini qarab chiqdik. 
O‗quvchilar ta‘limini tabaqalashtirishning akademik shakli, ularning iqtidorini 
rivojlantirish muammosi bilan bog‗langan. 
Mazkur muammo O‗zbekiston Respublikasining «Ta‘lim to‗g‗risida»gi 
Qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da alohida ta‘kidlangan. Jumladan, 
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da "Iqtidorli bolalarni va iste‘dodli yoshlarni 
aniqlash va o‗qitish uslubiyati, psixologik - pedagogik tashkiliy sharoitlari 
yaratiladi, bunday bolalar va yoshlarga oid ma‘lumotlarning respublika banki va 
monitoringi shakllanadi. Maxsus o‗quv dasturlar va progressiv pedagogik 
texnologiyalar ishlab chiqish uchun eng yaxshi pedagog va olimlar jalb qilinadi. 
O‗quv - tarbiya jarayonida ularning faol ishtiroklari ta‘minlanadi", deb belgilab 
qo‗yilgan.