Abdullayeva nilufar javdat qizi davlat sektoridagi muassasalarda asosiy fondlar hisobi hamda nazorati

Tadqiqotning ilmiy yangiligi.

• 
  Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratining O’zbekiston Respublikasidagi so’nggi yillardagi huquqiy asoslari ilmiy o’rganildi;
  
• 
  Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazorati chet el tajribalari ilmiy o’rganildi;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratini takomillashtirish hamda shu orqali olingan natijalardan samarali foydalanishga qaratilgan ilmiy takliflar ishlab chiqildi.
  

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqot jarayonida ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni amaliyotga joriy etilishi yurtimizda Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazorati samaradorligini yanada oshirishga xizmat qilishi mumkin.

Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Dissertatsiyada chet el olimlaridan N.G. Belov, Ye.A. Fedorova, T.S. Maslova, Babicheva N.E., Grigoryeva N.I., Yefimova O.V., Kazakova N.A., Brealy R.A., Myers S.C., mamlakatimiz olimlaridan esa S.U.Mehmonov, Vahovob A., Jo’rayev A., Raximov M.Yu., Ishonqulov N.F., Shodmonov Sh., Alimov R., M.Q.Pardayev, I.T.Abdukarimov va boshqalarning tadqiqotlari o’rganildi.

Tadqiqotda qo’llaniladigan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya ishida Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazorati usullar hamda ularning samaradorligini o’rganishning induksiya, deduksiya, analiz, statistis tahlil, guruhlash, ekspert baholash va boshqalardan foydalanildi.

Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiyada ishida Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazorati, uning mohiyati va ahamiyati, vazifalari hamda usullarini yoritib berish orqali foydalanuvchilarning bu boradagi ilmiy va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishlariga imkon yaratiladi.

Tadqiqot ishi natijasida Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratini takomillashtirish bo’yicha berilgan taklif va tafsiyalar amaliyotda, me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqishda va oily ta’lim muassasalarida amaliy qo’llanma sifatida foydalanishi mumkin.

Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiyaning tarkibi kirish, 3 ta bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

I BOB. DAVLAT SEKTORIDAASOSIY FONDLAR HISOBI VA NAZORATINING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI

1. 
   Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratining mohiyati, zarurati va ahamiyati
   

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida budjet tashkilotlarining o’z faoliyatlarini amalga oshirishda asosiy fondlarning o’rni nihoyatda muhim hisoblanadi. Chunki ular barcha budjet tashkilotlari tayanadigan va budjet tashkilotining davlat xizmatlarini ko’rsatish hajmi va sifatini baholashning asosiy mezonlaridan biri hisoblangan moddiy-texnika bazasini tashkil etadi.

O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti “Asosiy fondlar” nomli 5-son BHMSga asosan, asosiy fondlar uzoq davom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan ortiq vaqt davomida) ishlab chiqarish sohasida ham amal qiladigan, shuningdek, ijaraga berish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir.

Amaliyotda asosiy fondlar ma’lum guruhlarga bo’linib hisobga olinadi. Chunki asosiy fondlar hisobini to’g’ri tashkil qilishning muhim sharti bo’lib, ularni ilmiy jihatdan turkumlash va baholash hisoblanadi.

Asosiy fondlar - ishlab chiqarishning moddiy sharoitlarini ta’minlaydigan fondlar (mehnat qurollari, bino, inshoot, qurilma va boshqalar). Buxgalteriya hisobi va rejalashtirishda Asosiy fondlar tarki-biga xizmat muddati bir yildan ortiq va qiymati eng kam ish haqining 50 barobaridan arzon bo’lmagan fondlar kiritiladi.

Budjet tashkilotining boshqaruv organi qarori bilan hisobot yilida buyumlarni asosiy fondlar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashi mumkin. Bu qoidadan shu narsa anglashiladiki, budjet tashkiloti egaligida balans qiymati eng kam ish haqining 50 barobaridan kam bo’lgan ko’p yillik aktiv asosiy vosita deb e’tirof etilishi mumkin.

Asosiy fondlar buxgalteriya hisobida xo’jalikka qabul qilingan boshlang’ich bahoda aks ettiriladi. Asosiy fondlarning boshlang’ich bahosiga ularni sotib olish (bino va inshootlarni qurish) uchun qilingan haqiqiy xarajat kiritiladi. Asosiy fondlar to’liq xizmat muddati davomida boshlang’ich qiymati bo’yicha hisobga olinadi. Asosiy fondlarlarni qayta baholash faqat hukumat qarori bilan amalga oshiriladi.²

Asosiy vositlarning mohiyati haqida mamlakatimiz va chet el iqtisodchi olimlarining ko’plab ilmiy qarashlarini uchratish mumkin. Xususan, S.Mehmonov quyidagicha ta’riflaydi:

Asosiy fondlar – qonunchilikka muvofiq zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida tashkilot tomonidan uzoq vaqt davomida (bir yildan ortiq) foydalanadigan, shuningdek, ijaraga berishi mumkin bo’lgan moddiy aktivlardir.³

Asosiy fondlar atmasi o’rniga Amerika Qo’shma Shtatlari va Yevropa mamlakatlarida asosiy fondlar va asosiy kapital atamalari ham doimiy qo’llanib kelinadi. Tashkilotlarning asosiy fondlari xizmatlarni ko’rsatish va ishlab chiqarishga uzoq xizmat qiladigan, o’z natural buyum shaklini uzoq vaqt o’zgartirmaygan holda ishlab chiqarish jarayonida bir necha bor qatnashadigan mehnat qurollari va fondlaridir.

Yuqorida aytib o’tganimizdek, asosiy fondlar xizmatlar ko’rsatish va ishlab chiqarishda bir yildan ortiq xizmat ko’rsatadigan mol-mulk kiritiladi. Asosiy fondlar o’z qiymatini tayyor mahsulotga asta-sekin, bir necha yillik ishlab chiqarish jarayonida qismlar bilan o’tkazadi, mahsulot sotilgach, budjet tashkilotiga pul shaklida qaytib keladi.

Asosiy fondlar qiymat jihatidan budjet tashkilotiga qo’yilgan pul bo’lsa, moddiy jihatdan bino, inshootlar, mashina-uskuna va boshqalardan iborat. Asosiy fondlarning qiymat ifodasi buxgalteriya balansida asosiy fondlar deb yurtiladi.

Ishlab chiqarish jarayonida to’g’ridan-to’g’ri qatnashmaydigan obyektlarga uy-joy-kommunal xo’jaligi fondlari, sog’liqni saqlash muassasalarining asosiy fondlari (kasalxona, ambulatoriya, poliklinika), madaniyat va maorif muassasalariga qarashli obyektlar (zavod klublari, teatrlar, kutubxona, bolalar muassasalari) va boshqalar kiradi.

Foydalanilishi nuqtai nazaridan asosiy fondlar harakatdagi, zaxiradagi va foydalanilmaydigan obyektlarga bo’linadi.

U yoki bu subyektga qarashliligi nuqtai-nazaridan asosiy fondlar budjet tashkilotning o’ziga qarashli va ijaraga olingan obyektlarga bo’linadi.

Buxgalteriya hisobida, xususan budjet tashkilotlari buxgalteriya hisobida asosiy fondlar hisobini yuritishni soddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko’rsatkichlari orqali guruhlarga bo’linadi.

1-rasm⁴:

Asosiy fondlarning xususiyatlariga ko’ra guruhlanish turlari:


Asosiy vositalar guruhlanishi:



Bajaradigan vazifasiga ko’ra


Obyektlarda foydalanish darajasiga ko’ra



Natural-moddiy tarkibiga ko’ra

Iqtisodiyot tarmoqlarining turkumlanishiga muvofiq asosiy fondlar quyidagi iqtisodiyot tarmoqlari va faoliyat turlariga bo’linadi: sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, qurilish, savdo va boshqalar. Masalan, sanoat Davlat sektorida“Sanoat” tarmog’iga sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lgan hamda budjet tashkilotining transport moddiy-texnika ta’minoti, ombor xo’jaligi va boshqa bo’limlarining asosiy fondlari kiradi.

Sanoat budjet tashkilotlari balansida aks ettiriladigan yordamchi qishloq xo’jalik bo’limiga qarashli obyektlar “qishloq xo’jalik tarmog’i”, uy-joy-kommunal xo’jaligiga qarashli obyektlar “Aholiga maishiy xizmat ko’rsatish” va “Uy-joy-kommunal xo’jaligi” tarmog’iga kiradi.

Asosiy fondlar xizmatni ko’rsatish va ishlab chiqarishda tutgan o’rniga qarab asosiy asosiy ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish fondlariga bo’linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar yaratishda qatnashadi. Ular tarmoqlararo taqsimlanishi jihatidan sanoat, qurilish, transport, qishloq xo’jaligi fondlaridan iborat bo’ladi, texnologik jihatdan aktiv va passiv fondlarga bo’linadi. Aktiv fondlar mahsulot yaratishda bevosita qatnashuvchi mehnat qurollaridan, passiv fondlar ishlab chiqarishning moddiy sharoiti bo’lgan qurilmalar, binolar, inshootlar, omborlar va boshqalardan iborat.

Moddiy-natural tarkibiga ko’ra asosiy fondlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: binolar, inshootlar, uzatma qurilmalar, quvvat mashinalari va jihozlari, ish mashinalari va jihozlari, transport fondlari, ishlab chiqarish va xo’jalik inventari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, mevali bog’lar va daraxtlar, yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital xarajatlar. Asosiy noishlab chiqarish fondlariga uy-joy binolari, maktablar, klublar, davolash muassasalari va boshqa kiradi.

Asosiy faoliyat turi ishloq xo’jaligi bo’lgan Davlat sektoridaasosiy fondlar balansida irrigatsiya-meliorasiya fondlari qiymati alohida bandda ko’rsatiladi (ular inshootlar tarkibida hisobga kiritiladi).

Ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va unga xizmat qiladigan mehnat fondlari ishlab chiqarishning asosiy fondlari deb ataladi. Ularning xizmatlar ko’rsatish va ishlab chiqarish jarayonida qatnashishdagi roli har xil, ba’zilari masalan, mashinalar, uskunalar, asbob-uskunalar ishlab chiqarishda mehnat qurollari sifatida qatnashadi, ba’zilari esa ishlab chiqarish jarayonining to’xtovsiz ishlab turishini ta’minlaydi, masalan, inshootlar, yana boshqalari esa ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan sharoit yaratib beradi. Masalan, ishlab chiqarish binolari, yo’llar va boshqalar.

Asosiy fondlar bajaradigan vazifasiga ko’ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga bo’linadi.

Ishlab chiqarish asosiy fondlari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan fondlaridir. Noishlab chiqarish asosiy fondlari guruhiga uy-joy hamda kommunal-xo’jalik, maishiy xizmat, sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqalarning asosiy fondlari kiritiladi.

Demak, yuqoridagi fikrlarni inobatga olib Davlat sektoridamol-mulklarning asosiy vosida deb e’tirof etilishi uchun quyidagi xususiyatlarga javob berishi kerakligi ma’lum bo’ladi:

a) bir yildan ko’proq foydali xizmat qilish muddatiga ega bo’ladi;

b) xizmatlarni ko’rsatish, ishlab chiqarish hamda ma’muriy maqsadlar uchun foydalaniladi yoki ijaraga beriladi;

c) sotish uchun mo’ljallanmaydi.

Asosiy fondlar hisobi va nazoratini tashkil etishda buxgalteriya hisobi oldiga bir qancha vazifalar qo’yiladi. Bunday vazifalarning eng dastavvali moddiy aktivlarni qonunchilikda belgilangan tartibda asosiy fondlar tarkibida aks ettirish hisoblanadi. Moddiy aktivlarni asosiy fondlar tarkibiga kiritilishi yuqoridagi talablarni bajargandan so’ng amalga oshiriladi.

Asosiy fondlarning kelib tushishi, ularning tashkilot ichida joydan-joyga o’tishi (ko’chishi), tashkilot hisobidan chiqarilishi (jumladan, yaroqsiz holga kelganligi sababli), shuningdek, har bir obyektning (predmetning, komplektning) saqlanishi va to’g’ri foydalanishi ustidan nazorat qilinishi asosiy fondlar hisobi va nazoratini tashkil qilishning navbatdagi vazifasi hisoblanadi.

Ma’lumki, buxgalteriya hisobi – uzluksiz, to’liq va hujjatlarga asoslangan holda xo’jalik operatsiyalarining hisobini yuritish va fodydalanuvchilarga taqdim etish hisoblanadi. Davlat sektoridaasosiy fondlarning hisobi va nazoratini tashkil etishning navbatdagi vazifasi shu yerda namoyon bo’ladi: Asosiy fondlar xarakatini hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilish hamda hisob registrlarida o’z vaqtida aks ettirilishini ta’minlash vazifasi.

Asosiy fondlarning yana bir alohida xususiyati shundan iboratki, davr o’tishi bilan asosiy fondlarning ishchi holatini yaxshilash va (yoki) ta’minlab turish ehtiyoji bo’ladi. Bunda asosiy fondlarni kapital yoki joriy ta’mirlash ishlari amalga oshiriladi. Budjet tashkilotida asosiy fondlar hisobi va nazoratini tashkil qilishning navbatdagi vazifasi ularda asosiy fondlar ta’mirlash xarajatlarining hisobini to’g’ri yuritishdir.

Asosiy fondlar uzoq muddat foydalanishda bo’ladigan aktivlar bo’lgani uchun davrlar davomida ma’lum qonun-qoidalar asosida ularga amortizatsiya (eskirish) hisoblanadi. Lekin shunday asosiy fondlar borki, ularning tabiiy xususiyatidan kelib chiqib, amortizatsiya xarajatlari qilinmaydi, ya’ni budjet tashkilotining bunday aktivlariga amortizatsiya hisoblanmaydi.

2-rasm⁵:

Asosiy fondlarning amortizatsiyalanishiga ko’ra guruhlanishi:


Asosiy vositalar




amortizatsiya qilinishga tegishli bo‘lgan moddiy aktivlar, masalan, binolar, inshootlar, uskunalar, mebellar, qurilmalar

yemirilishga tegishli bo‘lmaganlari, masalan foydali qazilmalar, o‘rmon boyliklari va shunga o‘xshashlar


Yer uchastkalariga amortizatsiya hisoblanmaydi. Shuningdek quyidagi asosiy fondlar bo’yicha amortizatsiya hisoblanmaydi⁶:

a) mahsuldor qoramollar;

b) kutubxona fondlari;

s) hokimiyatlarga bo’ysunadigan obodonlashtirish inshootlari;

d) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga o’tkazilgan fondlar;

i) muzey qimmatliklari;

f) arxitektura va san’at yodgorliklari;

j) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llari;

h) to’liq amortizatsiyalangan asosiy fondlar.

Budjet tashkilotlari buxgalteriya hisobida asosiy fondlarga oid bir qancha iqtisodiy atamalarga tez-tez murojaat qilinadi.

Asosiy fondlarning amortizatsiyalanadigan qiymati deganda moliyaviy hisobotlarda faraz qilinayotgan (baholangan) tugatish qiymatini chegirgan holda ko’rsatilgan aktivning boshlang’ich (tiklash) qiymati summasi tushuniladi.

Budjet tashkiloti asosiy vositasi amortizatsiyasi bo’lib, foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy fondlarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o’tkazish ko’rinishida eskirishning qiymat ifodasi hisoblanadi.

Budjet tashkiloti aktivdan foydalanadigan vaqt davri yoki budjet tashkiloti ushbu aktivdan foydalanishdan olishni mo’ljallayotgan mahsulot (ishlar va xizmatlar) miqdori foydali xizmat muddati deyiladi.

Asosiy vositaning boshlang’ich qiymat - to’langan va qoplanmaydigan soliqlarni (yig’imlarni), shuningdek aktivni undan mo’ljal bo’yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan yetkazib berish va montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish va istalgan boshqa xarajatlarni hisobga olgan holda, asosiy fondlarni tiklash (qurish va qurib bitkazish) yoki xarid qilish bo’yicha haqiqatda qilingan xarajatlarning qiymati yig’indisida budjet tashkiloti balansiga kiritilgan aktiv summasi hisoblanadi.

Asosiy vositaning joriy qiymati - ma’lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo’yicha asosiy fondlarning qiymati yoki xabardor qilingan, bitimni amalga oshirishni xohlovchi, mustaqil taraflar o’rtasida bitimni amalga oshirishda aktivni sotib olish yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo’lgan summadir.

Davlat sektoridaasosiy vositaning qoldiq (balans) qiymat - jamlangan amortizatsiya summasini chegirgan holda asosiy fondlarning boshlang’ich (tiklash) qiymati sanaladi.

Tugatish qiymati esa asosiy fondlarning chiqib ketishi bo’yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat muddati oxirida asosiy fondlarni tugatish chog’ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi hisoblanadi.

Asosiy fondlarning buxgalteriya hisobi birligi bo’lib ularning inventar obyekti hisoblanadi. Asosiy fondlarning inventar obyekti sifatida barcha qurilmalari va anjomlariga ega bo’lgan obyekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan alohida konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va muayyan vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmui tan olinadi.

Konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmuasi - umumiy moslamalarga va anjomlarga, umumiy boshqaruvga ega, bir poydevorda qurilgan, natijada majmuaga kiruvchi har bir buyum o’z vazifasini mustaqil ravishda emas, balki faqatgina majmua tarkibida bajara oladigan bir yoki turli mo’ljaldagi bitta yoki bir nechta buyumlardir.

Bitta asosiy vositada turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bo’lgan bir nechta mustaqil obyektlar mavjud bo’lgan holatda har bir bunday obyekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obyekti sifatida tan olinadi.

Ikkita yoki bir nechta budjet tashkiloti yoxud xususiy tadbirkorlik subyektlari bilan sherikchilikda bo’lgan asosiy fondlar obyekti har bir budjet tashkiloti tomonidan umumiy mulkdagi ularning ulushiga teng miqdorda asosiy fondlar tarkibida aks ettiriladi.

Davlat sektoridaham xuddi xo’jalik subyektlarida bo’lgani kabi quyidagilar xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar quyidagilar asosiy fondlar tarkibiga kiritilmaydi⁷:

- maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumlab va yoppasiga ishlab chiqarish uchun yoki yakka tartibdagi buyurtmalarni tayyorlash uchun mo’ljallangan, maqsadli yo’naltirilgan asboblar va moslamalar);

- maxsus va sanitariya kiyim-kechaklari, maxsus poyabzallar;

- ko’rpa-to’shak anjomlari;

- yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo’yiladigan asboblar va boshqalar);

- oshxona anjomlari, shuningdek oshxona uchun dasturxon-sochiqlar;

- tiklanishi bo’yicha xarajatlar qurilish-montaj ishlari tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (notitul inshootlar) moslamalar va qurilmalar;

- kamida bir yillik foydalanish muddatiga ega bo’lgan almashtiriladigan uskunalar;

- ov qurollari (trallar, to’rlar, qarmoqlar, matraplar, merejalar va boshqalar).

Davlat sektoridaasosiy fondlarning hisobi va nazoratini tashkil etishni tartibga soluvchi qonunlarda belgilanishicha, asosiy fondlar har yili qayta baholanishi zarur. Asosiy fondlar qiymatini qayta baholash har yili 1 yanvar holati bo’yicha qayta baholashni o’tkazish davrida narxlar darajasidan kelib chiqib o’tkaziladi. Qayta baholash ishlarini o’tkazish va rasmiylashtirish har yilning 1 fevral kunigacha amalga oshiriladi.

1 yanvar holati bo’yicha asosiy fondlarni har yili qayta baholash oldingi qayta baholash natijasida olingan obyektlarning dastlabki (tiklanish) qiymatidan, yil davomida kelib tushgan asosiy fondlar bo’yicha esa - harid qilish qiymatidan amalga oshiriladi.

Yer uchastkalari va tabiatdan foydalanish obyektlarining qiymati qayta baholanmaydi. Qonun hujjatlariga ko’ra asosiy fondlarning to’liq tiklanish qiymati tashkilotning hohishiga qarab qayta baholashni o’tkazish davrida 1 yanvarda amalda bo’lgan, baholanayotganlariga aynan o’xshash bo’lgan yangi obyektlarga hujjatlar asosida tasdiqlangan bozor narxlari bo’yicha alohida obyektlar qiymatini bevosita hisoblash yo’li bilan yoki asosiy fondlar turlari bo’yicha va ularni harid qilish davrlariga bog’liqlikda tabaqalangan asosiy fondlar qiymatini o’zgartirish indekslarini qo’llagan holda ayrim obyektlarning dastlabki (tiklanish) qiymatini indekslash yo’li bilan aniqlanadi.

Bunda asosiy fondlarning bir turdagi obyektlari (markalari, hillari va hokazo) bo’yicha yagona usul qo’llanilishi mujburiydir.

Budjet tashkilotlarining yil yakunlari bo’yicha moliyaviy hisobotlarida asosiy fondlarning harakati haqidagi axborotlar ochib berilishi kerak. Asosiy fondlarning harakati deganda ularning kiritilishi, chiqib ketishi, boshlang’ich qiymatning o’zgarishi, o’zgarish sabablarini hisobga olgan holda ularning har bir turi bo’yicha hisobot davrining boshidagi va oxiridagi boshlang’ich (tiklash) qiymati haqidagi ma’lumotlarni keltirish tushuniladi.

Shuningdek, budjet tashkilotining hisobot topshiruvchi bo’g’ini asosiy fondlarning har bir turi bo’yicha amortizatsiyani hisoblashda amortizatsiyani hisoblashning foydalaniladigan usuli, amortizatsiyalanadigan asosiy fondlarning hisobot davri boshidagi va oxiridagi boshlang’ich yoki joriy qiymati, hisobot davri boshidagi va oxiridagi jamlangan amortizatsiya summasi haqidagi ma’lumotlarni ham keltirishi zarur.

2. 
   Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratining me’yoriy-huquqiy asoslari
   

Har bir sohada bo’lgani kabi yurtimizda buxgalteriya hisobi, xususan Davlat sektoridahisobning yuritilishida yuzaga keladigan munosabatlar qonun hujjatlari bilan belgilanb qo’yilgan. Mamlakatimizda hisobning butun tizimi uchun asosiy konseptual me’yoriy-huquqiy hujjat “O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risida”ni Qonuni (yangi tahrir) hisoblanadi.

“O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunning maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.⁸

O’tgan davrda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar natijasida barcha sohalar singari hisob-kitob tizimida ham katta o’zgarishlar ro’y berdi, soha bilan bog’liq qator yangi qonunchilik hujjatlari qabul qilindi, mavjudlari takomillashtirildi. Bu “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunni bugungi kun talablariga moslashtirishni taqozo etdi.

O’zbekiston Respublikasining 2016-yil 14-apreldan kuchga kirgan yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni zamonaviy boshqaruvning muhim tarkibiy qismi hisoblangan ishonchli va mukammal iqtisodiy axborot va hisobotlar bilan ta’minlashning huquqiy asosiga aylandi.

Yangi tahrirda qabul qilingan ushbu qonundagi asosiy o’zgarishlardan biri buxgalteriya hisobi prinsplari tarkibining o’zgarganligidir. Unga ko’ra uzluksizlik, ishonchlilik, ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi buxgalteriya hisobining asosiy printsiplari hisoblanadi.

Shunday ekan Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobini tashkil qilish va yuritish ham uzluksizlik, ishonchlilik hamda ko’rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi talablariga javob berishi zarur.

Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobining buxgalteriya axboroti boshlang’ich hisob hujjatlariga asoslangan, buxgalteriya hisobi registrlarida, moliyaviy hisobotlarda hamda tushuntirishlarda, shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bilan bog’liq boshqa hujjatlarda aks ettiriladigan buxgalteriya hisobi obyektlari haqidagi qayta ishlangan ma’lumotlar sanaladi.

Ushbu qonunda belgilangan qoidalardan anglashilishicha Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobining obyektlari bo’lib, aktivlarning asosiy fondlarni ifodalovchi turlari va ular bilan bog’liq operatsiyalar hisoblanadi.

“O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunning talablariga ko’ra Davlat sektoridaasosiy fondlarning mavjudligi va harakati analitik hamda sintetik hisoblarda yuritilishi zarur. Analitik hisob buxgalteriya hisobi obyektlari haqidagi batafsil buxgalteriya axborotini shakllantirish maqsadida buxgalteriya hisobining subyekti tomonidan mustaqil ravishda belgilanadigan tartibda yuritiladi. Bu o’rinda buxgalteriya hisobining subyekti deganda budjet tashkilotining buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’limlar tushuniladi.

Qonunda ifodalanishicha, buxgalteriya hisobi standartlari buxgalteriya Davlat sektoridahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir minimal talablarni belgilaydi.

Buxgalteriya hisobining milliy standartlari buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir maxsus talablarni belgilaydi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bugungi kunda mamlakatimizda Budjet hisobining milliy standatrlari ishlab chiqilmoqda.

Qonunga buxgalteriya hisobi subyekti rahbari bilan buxgalteriya hisobi xizmati rahbari o’rtasidagi o’zaro nazoratni ta’minlashga qaratilgan yangi normalar kiritildi. Shu bilan birga, boshlang’ich hisob hujjatlari va buxgalteriya hisobi registrlari o’rtasidagi bog’liqlikni belgilash, ichki hujjatlar aylanishini mukammallashtirish, shuningdek, zamon talablariga mos ravishda sohaga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish maqsadida qator yangi me’yorlar ham joy oldi. Qonunda xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan buxgalteriya hisobi sohasida ichki nazoratning tashkil etilishi va amalga oshirilishi lozimligi belgilandi. Mazkur nazorat xo’jalik operatsiyalarining to’g’ri va o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash, aktivlar butligini saqlash, talon-taroj qilish hollari va xatoliklarni joyida aniqlash hamda ularning oldini olish bo’yicha buxgalteriya hisobi subyekti xodimlari o’rtasida javobgarlik va vakolatlarni samarali taqsimlash imkoniyatini ta’minlaydi.

Muxtasar aytganda, O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunida ko’zda tutilgan yangi me’yor va qoidalarning hayotga joriy etilishi buxgalteriya hisobi tizimini yanada takomillashtirish, uning ochiqligi, xo’jalik operatsiyalarining to’g’ri amalga oshirilishi va ish sifatini ta’minlash, aktivlarni to’liq saqlash, buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishdagi xatoliklar va huquqbuzarliklarni o’z vaqtida aniqlash, oldini olish va bartaraf qilishga xizmat qiladi.

Budjet tashkilotlarining buxgalteriya hisobi va nazoratining yana bir muhim huquqiy asosi “O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi” hisoblanadi.

Budjet kodeksi O’zbekiston Respublikasining budjet tizimi budjetlarini (bundan buyon matnda budjet tizimi budjetlari deb yuritiladi) shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.

O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi Davlat sektoridabuxgalteriya hisobining ajralmas qismi bo’lgan asosiy fondlar hisobi va nazorati bilan chambarchas bog’liq iqtisodiy atamalarga huquqiy ta’rif bergan.

Unga ko’ra budjet tizimi budjetlari — O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari ekani belgilangan.

Davlat moliyaviy nazorati esa budjet to’g’risidagi qonun hujjatlarining ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida moliyaviy nazorat obyektlarining buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarini o’rganish hamda taqqoslash faoliyati hisoblanadi.

Davlat sektoridabuxgalteriya hisobi, xususan asosiy fondlar hisobidagi munosabatlarini tartibga soluvchi navbatdagi muhim qonun hujjatlaridan biri O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining “Davlat sektoridabuxgalteriya hisobi to’g’risidagi yo’riqnomani tasdiqlash haqida”gi buyrug’i hisoblanadi. Ushbu buyruq orqali tasdiqlangan yo’riqnomaga muvofiq Davlat sektoridabuxgalteriya hisobi yuritishning memorial order shaklida olib boriladi. Vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari, shuningdek, ularning tizimidagi tashkilotlar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishgan holda buxgalteriya hisobi yuritishning jurnal-order shaklida olib borishlari mumkin.

Ushbu yo’riqnomaga asosan tekshirilgan va hisobga olish uchun qabul qilingan hujjatlar sanasi bo’yicha tartiblashtirilib, doimiy raqamli memorial order — 9-memorial order — asosiy fondlarning hisobdan chiqarilishi va joydan joyga ko’chirilishi bo’yicha jamlanma qaydnoma bilan rasmiylashtirilishi belgilangan.

Aylanma qaydnomalar har oyda, asosiy fondlar bo’yicha esa, har chorakda tuziladi. 326-son shakldagi aylanma qaydnomadagi yozuvlar kerak bo’lgan hollarda bir necha yillar davomida olib borilishi ham mumkin.

Ushbu yo’riqnomada, shuingdek Davlat sektoridabuxgalteriya hisobining schyotlar rejasini qo’llash tartibi keltirilgan. Ushbu tartibga ko’ra esa asosiy fondlar va boshqa uzoq muddatli nomoliyaviy aktivlarning mavjudligi va harakati quyidagi hisobvaraqlarda hisobga olinadi.

01 “Asosiy fondlar”;

02 “Asosiy fondlarning eskirishi”;

03 “Boshqa uzoq muddatli nomoliyaviy aktivlar”.

01 «Asosiy fondlar» schyotida tashkilotlarning barcha asosiy fondlari, shu jumladan, ijaraga berilgan asosiy fondlarning holati va harakati to’g’risidagi axborotlar umumlashtiriladi.

Asosiy fondlar — qonunchilikka muvofiq zimmasiga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish maqsadida tashkilot tomonidan uzoq vaqt davomida (bir yildan ortiq) foydalanadigan, shuningdek, ijaraga berishi mumkin bo’lgan moddiy aktivlardir.

01 «Asosiy fondlar» schyoti quyidagi subschyotlarga bo’linadi:

010 «Turarjoy imoratlar»;

011 «Noturar joy imoratlar»;

012 «Inshootlar»;

013 «Mashina va jihozlar»;

015 «Transport fondlari»;

018 «Kutubxona fondi»;

019 «Boshqa asosiy fondlar».

Hozircha budjet hisobidaning asosiy fondlarga oid alohida milli standarti amaliyotga kiritilmaganligi sababli O’zbyekiston Respublikasi buxgaltyeriya hisobining milliy standarti “Asosiy fondlar” (5-son BHMS) Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratini tashkil etishning yana bir huquqiy asosi sifatida qo’llaniladi. Ushbu standartning maqsadi mulk, xo’jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqlari asosida xo’jalik yurituvchi subyekt va budjet tashkilotlariga tegishli bo’lgan asosiy fondlar hisobi uslubiyatini belgilash hisoblanadi.

Ushbu standartda asosiy fondlarni hisobga olishda ularni aktiv sifatida tan olingan paytini belgilash, mazkur aktivlarga nisbatan qo’llaniladigan ularning balans qiymatini va amortizatsiyani hisoblash usullarini belgilash, shuningdek asosiy fondlarning balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlarni va ularning chiqib ketishi hisobiga moliyaviy natijalarni belgilash va hisobga olish asosiy qoidalar hisoblanishi belgilangan.

Ushbu standart Davlat sektoridaasosiy fondlarga oid quyidagi munosabatlarni tartibga solishda qo’llanilishi mumkin:

• 
  asosiy fondlarning kelib tushishi;
  
• 
  asosiy fondlarni baholash;
  
• 
  asosiy fondlarga o’tkaziladigan kapital qo’yilmalar;
  
• 
  asosiy fondlarni qayta baholash;
  
• 
  amortizatsiyani hisoblash;
  
• 
  asosiy fondlarni ta’mirlash;
  
• 
  asosiy fondlarning chiqib ketishi;
  
• 
  asosiy fondlarni inventarlash;
  
• 
  axborotni ochib berish.
  

Ushbu standartga asosan asosiy fondlarning buxgalteriya hisobiga qabul qilingan qiymati O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va mazkur standartda belgilangan holatlardan tashqari hollarda o’zgartirilmaydi.

Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy fondlarning boshlang’ich qiymatini o’zgartirishga asosiy fondlarning tegishli obyektlari qurib bitkazilgan, qo’shimcha jihozlangan, rekonstruktsiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, texnik qayta qurollantirilgan, qisman tugatilgan va ular qayta baholangan holatlarda ruxsat etiladi.

Qurib bitkazish, qo’shimcha jihozlash, zamonaviylashtirish ishlariga asosiy fondlar obyektining texnologik yoki xizmat mo’ljalining o’zgarishi, oshirilgan ishlar ko’lami va sifatni yanada yaxshilashga doir boshqa holatlar tufayli qilinishi lozim bo’lgan ishlar kiritiladi.

Rekonstruktsiya qilish ishlariga ishlab chiqarishni takomillashtirish va uning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bilan bog’liq bo’lgan hamda ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, mahsulot (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilash va nomenklaturasini o’zgartirish maqsadlarida asosiy fondlarni rekonstruktsiya qilish loyihasi bo’yicha amalga oshiriladigan mavjud asosiy fondlar obyektlarini qayta qurish kiritiladi.

3. 
   Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratining xorijiy amaliyot tajribalari
   

Davlat sektoridaasosiy fondlar hisobi va nazoratining iqtisodiy rivojlangan chet el davlatlari tajribasini o’rganar ekanmiz ularda odatda yo xalqaro standartlarga maksimal darajada yaqinlashtirilgan milliy standartlar joriy etilganini yoki budjet sektorida moliyaviy hisobning xalqaro standartlari qoidalarining qo’llanilishiga guvoh bo’lamiz.

Budjet sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida budjet tashkilotlari uchun buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini takomillashtirish O’zbekiston budjet tizimini isloh qilish yo’nalishlaridan biridir.

Ushbu islohotning zarurligi, eng avvalo, aynan buxgalteriya hisobi tizimlari sifatli va zamonaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborotni aks ettirishda namoyon bo’ladi. Buxgalteriya hisoboti standartlarini uyg’unlashtirishning sxalqaro miqyosda ko’pchilik tomonidan qabul qilingan tizimi - IFRS (International Financial Reporting Standards)ga asoslangan Budjet sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini budjet tashkilotlarining taqqoslanuvchan va sifatli moliyaviy hisobotini tayyorlash uchun xalqaro standartlarning yagona, keng qamrovli tizimi deb e’tirof etiladi.⁹

Budjet sektori uchun moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarining qo’llanilishi davlat sektori faoliyatining natijalarini baholash uchun ko’proq imkoniyatlar taqdim etgan holda moliyaviy axborotning sifatini yaxshilash va ochiq-oshkoraligini oshirish imkonini beradi. Axborotning ishonchliligi va to’liqligini oshirish hisobiga davlat aktivlarining boshqarilishini yaxshilash, shuningdek davlatnnig moliyaviy hisobotini xalqaro ko’rsatkichlar bilan taqqoslash imkoniyati yaratiladi.

Xalqaro amaliyotda keng qo’llaniladigan moliyaviy hisobning 16-sonli xalqaro standarti “Asosiy fondlar” deb atalib, ushbu standartning maqsadi maqsadi moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar tadbirkorlik subyektining asosiy fondlariga qilgan investitsiyalarini va bunday investitsiyalardagi o’zgarishlar haqidagi ma’lumotlarni tushunishi uchun asosiy fondlarni hisobga olish tartibini belgilab berishdan iboratdir.

Jahon amaliyotida yuqoridagi standartga nisbatan budjet hisobi xalqaro standarti mavjud bo’lib, u 17-sonli jamoat tashkilotlari buxgalteriya hisobining xalqaro standarti (IPSAS 17 – International Puclic sector accounting standart) – “Mol-mulk, zavod va asbob-uskuna” deb ataladi.

Ushbu xalqaro standart qoidalari quyidagi holarda qo’llanilmasligi ko’rsatilgan:

1. 
   Nodavlat sektori egalik qiluvchi asosiy fondlar hisobi uchun;
   
2. 
   Asosan sotish uchun mo’ljallangan deb tasniflanadigan asosiy fondlar uchun;
   
3. 
   Qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar uchun;
   

Ushbu xalqaro standart talablariga ko’ra budjet tashkilotida asosiy fondlar obyektining tannarxi faqatgina quyidagi shartlar bajarilganda aktiv sifatida tan olinadi:

- tadbirkorlik subyekti tomonidan asosiy vosita bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy naf olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa;

- aktivning tannarxi ishonchli baholana olsa.

Ehtiyot qismlar, yordamchi va ta’mirlovchi jihozlar kabi moddalar asosiy fondlar ta’rifiga mos kelganida ushbu jamoat tashkilotlari buxgalteriya hisobining xalqaro standartiga muvofiq tan olinadi. Aks hollarda bunday moddalartovar-moddiy zaxiralar sifatida tasniflanadi.

Asosiy fondlar obyektlari xavfsizlik yoki atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadlarida sotib olinishi mumkin. Bu kabi asosiy fondlarni sotib olish mavjud bo’lgan qandaydir asosiy vosita obyektidan olinadigan kelgusi iqtisodiy nafni bevosita oshirmasada, budjet tashkiloti boshqa aktivlaridan kelgusida iqtisodiy naf olishi uchun zarur bo’lishi mumkin. Bunday asosiy fondlar obyektlari aktiv sifatida tan olinadi, chunki ular yordamida budjet tashkiloti tomonidan ular bilan bog’liq bo’lgan aktivlardan kelgusida olinadigan iqtisodiy naf bunday obyektlar sotib olinmaganida olinadigan nafdan ko’ra ko’proq bo’ladi. Masalan, kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqaruvchi tashkilot xavfli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish va saqlash bilan bog’liq ekologik talablarga rioya etish maqsadida yangi kimyoviy moddalar bilan ishlash texnologiyalarini jalb etishi mumkin. Bunda tegishli yangi texnologiyalar aktiv sifatida tan olinadi, chunki ularsiz tijoriy faoliyat bilan shug’ullanuvchi budjet tashkiloti kimyoviy maxsulotlarni ishlab chiqara olmaydi va sota olmaydi.

Ushbu xalqaro standart va xalqaro amaliyot talab qilyotgan qoidalarga ko’ra asosiy vositaning tannarxi quyidagilardan tashkil topadi:

• 
  savdo chegirmalarini va imtiyozlarini chegirgan holda, uning xarid narxi, jumladan import bojlari va sotib olish bilan bog’liq qoplanmaydigan soliqlar;
  
• 
  aktivni undan budjet tashkilotining rahbariyati tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga olib kelish bilan bog’liq bevosita xarajatlar.
  
• 
  asosiy vosita obyektini demontaj qilish va olib tashlash xamda u joylashgan joydagi tabiy resurslarni qayta tiklash xarajatlarining boshlang’ich bahosini. Budjet tashkiloti asosiy vosita sotib olingan paytda yoki undan ma’lum davr mobaynida tovar-moddiy qimmatliklarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan maqsadlarda foydalanish oqibatida ushbu xarajatlar bo’yicha majburiyatni o’z zimmasiga oladi.
  

Quyidagilar bevosita xarajatlarga misollardir:

• 
  asosiy vosita obyektini barpo etish (qurish) yoki sotib olish natijasida bevosita hosil bo’ladigan hodimlarga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  joyni tayyorlash xarajatlari;
  
• 
  etkazib berish va ortish-tushirish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlar;
  
• 
  o’rnatish va montaj bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  aktivning to’g’ri ishlashini sinab ko’rish xarajatlaridan aktivni tegishli joyga va holatga keltirish paytida ishlab chiqarilgan mahsulotni (uskunalarni sinovdan o’tkazishda ishlab chiqarilgan mahsulotlar kabi) sotishdan olingan sof tushumning ayirmasi;
  
• 
  malakali xizmatlar uchun haqlar.
  

Ushbu xalqaro standart va xalqaro amaliyot talab qilyotgan qoidalarga ko’ra asosiy fondlar obyektiga kirmaydigan xarajatlarga quyidagilar misol bo’la oladi:

• 
  yangi ishlab chiqarish obyektini tashkil etish xarajatlari;
  
• 
  yangi maxsmulot yoki xizmat turini tatbiq etish bilan bog’liq xarajatlar (shu jumladan, reklama va marketing faoliyati xarajatlari);
  
• 
  tijoratni yangi joyga yoki mijozlarning yangi toifasiga moslashtirish bilan bog’liq xarajatlar (shu jumladan, hodimlarni qayta tayyorlash xarajatlari);
  
• 
  ma’muriy va boshqa umumiy ustama xarajatlar.¹⁰
  

Ayrim operatsiyalar asosiy fondlar obyektini qurish yoki barpo etish bilan bog’liq bo’ladi, ammo bu obyektni undan budjet tashkiloti rahbariyati tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga keltirish uchun zarur bo’lmaydi. Bu yordamchi operatsiyalar qurilish yoki barpo etish ishlari davomida yoki undan oldin ro’y berishi mumkin. Masalan, qurilish maydonidan qurilish ishlari boshlanishidan oldin avtostoyanka sifatida foydalanishdan foyda olinishi mumkin. Yordamchi operatsiyalar obyektni rahbariyat tomonidan ko’zlangan holda foydalanish uchun zarur bo’lgan joy va holatiga keltirish uchun zarur bo’lmaganligi sababli, yordamchi operatsiyalar bilan bog’liq daromad va xarajatlar foyda yoki zararning tarkibida tan olinadi va daromad yoki xarajatlarning tegishli guruhlariga kiritiladi.

Asosiy fondlar obyektining tannarxi bu tan olish sanasiga ularning pul mablag’laridagi ekvivalentidir. Agar ular uchun to’lovning oddiy tijorat krediti shartlarida sotishga qaraganda muddati kechiktirilgan bo’lsa, aktivning pul mablag’laridagi ekvivalenti bilan umumiy to’lov o’rtasidagi farq foiz xarajatlari sifatida kredit davri davomida tan olinadi.

Aktiv sifatida tan olinganidan so’ng, asosiy vosita obyekti uning tannarxidan har qanday jamg’arilgan eskirish summasi va har qanday qadrsizlanish bo’yicha yig’ilgan zararlar chegirib tashlangan qiymatda hisobga olinishi kerak.

Aktiv sifatida tan olinganidan so’ng haqqoniy qiymati ishonchli tarzda baholanishi mumkin bo’lgan asosiy vosita obyekti qayta baholangan qiymati bo’yicha hisobga olinishi kerak. Bunda uning qayta baholangan qiymati bo’lib uni qayta baholash sanasiga bo’lgan haqqoniy qiymatidan keyinchalik jamg’arilgan eskirish summasi va keyinchalik yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar chegirilgandagi qiymati hisoblanadi. Aktivning balans qiymati hisobot davri oxiridagi haqqoniy qiymati asosida aniqlanadigan qiymatidan muhim darajada farq qilmasligi uchun qayta baholashlar yetarlicha muntazam ravishda o’tkazilishi kerak.