Abdullayeva nilufar javdat qizi davlat sektoridagi muassasalarda asosiy fondlar hisobi hamda nazorati

III Bob. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA BUDJET TASHKILOTLARI MOLIYAVIY HOLATI TAHLILINI TAKOMILLASHTIRISH

3.1. Budjet tashkilotlarida asosiy fondlar hisobi va nazoratida mavjud muammolar hamda ularning yechimlari.
Bugungi kunda budjet tashkilotlarida asosiy fondlarda amortizatsiya hisoblash usullari bir muncha cheklangan. Budjet tashkilotlarida ham xuddi xo’jalik yurituvchi subyektlarda bo’lgani kabi asosiy fondlarga eskirish hisoblashning turli-tuman usullarni qo’llash joriy etish mumkin.

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish usuli) mavjud. Amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli budjet tashkilotida har bir muayyan yildagi asosiy fondlar ob’ektining mahsulotlarini hisobga olishga asoslangan.

Mazkur usul bo’yicha har yillik amortizatsiya hajmini hisob-kitob qilish uchun butun foydali ishlatish muddatidagi umumiy baholangan mahsulotlar yig’indisini va mazkur muayyan yildagi mahsulotlarni aniqlash lozim. budjet tashkilotida mahsulot sifatida ishlab chiqariladigan mahsulot birliklari soni, ishlangan soatlar soni, o’tib bo’lingan tonna-kilometrlar soni va boshqalar olinishi mumkin.

Budjet tashkilotida amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot davridagi mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmining natural ko’rsatkichidan hamda tugatish qiymatini ayirgan holdagi asosiy fondlar ob’ektining boshlang’ich (tiklash) qiymatining asosiy fondlar ob’ektini butun foydali ishlatish muddatidagi nazarda tutilayotgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmiga nisbatan mutanosibligidan kelib chiqqan holda aniqlanishi mumkin.

Budjet tashkilotida asosiy fondlardan intensiv foydalanilganda, shuningdek ilmiy-texnikaviy jarayonning katta ta’sirida asosiy fondlar amortizatsiyasi quyidagi usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo’li bilan ifodalanishi maqsadga muvofiq:

a) ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli;

b) yillar summasi usuli (kumulyativ usul).

Budjet tashkilotida ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli amortizatsiyani hisoblash davrida amortizatsiyalanadigan aktiv qiymatining kamayishini anglatadi.

Mazkur usulga ko’ra teng maromli (to’g’ri chiziqli) hisoblash usulidan ikki baravar amortizatsiya me’yori mazkur hisobot davridagi asosiy vositaning tegishli qoldiq qiymatiga ko’paytiriladi. Ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli bo’yicha amortizatsiyani hisoblashda faraz qilinayotgan tugatish qiymati boshlang’ich (tiklash) qiymatidan chegirilmaydi.

Budjet tashkilotida ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot yili boshidagi asosiy fondlar ob’ektining qoldiq qiymatidan va mazkur ob’ektni foydali ishlatish muddatiga bog’liq holda hisoblangan amortizatsiyaning ikki baravar me’yoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Yillar summasi usuliga (kumulyativ usulga) ko’ra har yili amortizatsiya me’yori amortizatsiya muddati oxiriga qadar qoladigan amortizatsiyalanadigan qiymatga ulush sifatida aniqlanadi. Ulush amortizatsiya ajratmalari tugaguniga qadar qoladigan to’liq yillar sonini amortizatsiya muddatini tashkil qiladigan yillar tartib sonlari summasiga bo’lish orqali aniqlanadi.

Budjet tashkilotida yillar summasi usulida (kumulyativ usulda) amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi asosiy fondlar ob’ektining tugatish qiymati ayirilgan holda boshlang’ich (tiklash) qiymatidan hamda sur’atida ob’ektni foydali ishlatish muddatining oxiriga qadar qoladigan yillar soni, maxrajida esa - ob’ektni foydali ishlatish muddati yillari soni summasining nisbatidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Misol. Foydali xizmat muddat 5 yil, boshlang’ich qimati 1 200 ming so’m, tugatish qiymati 200 ming so’m bo’lgan asosiy vosita (printer) budjet tashkilotiga kirim qilinmoqda. Ushbu asosiy vositaga yillar yig’indisi usulida amortizatsiya hisoblash qabul qilingan.

Demak, ushbu asosiy vositaga birinchi yili 5/15, ikkinchi yili 4/15, uchunchi yili 3/15, to’rtinchi yili 2/15 va beshinchi yili 1/15 nisbatda amortizatsiya hisoblanadi.

7-jadval:

Buxgalteriya provodkasi:

№	Provodka mazmuni	Dt	Kt	Summa (ming so’m)
1	Asosiy vosita kirim qilinganda	019	072	1 200
2	1-yilda hisoblangan amortizatisiya	xarajat schotlari	029	1200*5/15 = 400
3	2-yilda hisoblangan amortizatisiya	xarajat schotlari	029	1200*4/15 = 320
4	3-yilda hisoblangan amortizatisiya	xarajat schotlari	029	1200*3/15 = 240
5	4-yilda hisoblangan amortizatisiya	xarajat schotlari	029	1200*2/15 = 160
6	5-yilda hisoblangan amortizatisiya	xarajat schotlari	029	1200*1/15 = 80

Budjet tashkilotida hisobot yili davomida asosiy fondlar ob’ekti bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qo’llaniladigan hisoblash usulidan qat’i nazar (amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulidan tashqari), yillik summaning 1/12 miqdorida har oyda hisoblanadi.

Mavsumiy tusdagi ishlab chiqarish budjet tashkilotlariida foydalaniladigan asosiy fondlar bo’yicha amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida budjet tashkiloti tomonidan asosiy fondlardan foydalanish davri mobaynida teng maromda hisoblanadi.

Asosiy fondlarning har xil turlariga (guruhlariga) nisbatan amortizatsiyani hisoblashning turli usullari qo’llaniladi. Bunda bir turdagi asosiy fondlar ob’ektlari bo’yicha (markasi, turi va boshqalar bo’yicha) faqat bitta usul qo’llaniladi.

Tugatish qiymati asosiy fondlarning amortizatsiyalanadigan qiymatini hisob-kitob qilishda muhim tarkibiy omil hisoblanadi. Tugatish qiymati muhim bo’lmagan holatda, u amortizatsiyalanadigan qiymatni hisoblab chiqarishda hisobga olinmaydi.

Agar tugatish qiymati ahamiyatga ega bo’lsa, u asosiy fondlarni xarid qilingan sana yoki ularni qayta baholash sanasida belgilanadi. Tugatish qiymati asosiy fondlarning xizmat muddati oxirida tugatish bo’yicha kutilayotgan xarajatlarga kamaytiriladi.

Demak, yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki, budjet tashkilotlarida ham asosiy fondlarning eskirish hisoblash usullarini xuddi xo’jalik subyektlari kabi o’rgartisih mumin. Bu budjet tashkilotlarini asosiy fondlar ishchi holatini yaxshi saqlab turish, asosiy fondlarning ma’naviy yangi bo’lishini ta’minlashga ko’maklashadi.

Ushbu dissertatsiya ishi yuzasidan ilmiy izlanish jarayonida budjet tashkilotlarida buxgalterlar to’qnashadigan bir qancha muammolarga guvoh bo’ldik. Xususan, asosiy fondlar hisobi va nazoratiga oid savollar talaygina. Ular asosiy fondlar hisobi bo’yicha birlamchi hujjatlarning tasdiqlangan namunaviy shakllari, asosiy fondlarning tasdiqlangan klassifikatsiyasi, ular bilan ayrim operatsiyalar hisobini yuritishning batafsil uslubiyati yo’qligi bois yuzaga keladi.

Keyingi o’n yilliklarda jahon iqtisodiyotida hamda respublikamiz iqtisodiyotida yuz bergan global texnologik o’zgarishlar munosabati bilan budjet tashkilotlarining balansiga kiruvchi ko’plab yangi uskunalar, ishlab chiqarish inventarlari paydo bo’ldi. Bu hol tushunarli, chunki davlat xizmatlarini ko’rsatish samaradorligini oshirishning eng muhim omillaridan biri budjet tashkilotini yangi texnologiyalar, birinchi navbatda asosiy fondlar bilan ta’minlash hisoblanadi.

Asosiy fondlarni dastlabki e’tirof etish vazifasi, boshlang’ich qiymatni shakllantirishdan tashqari, buxgalter oldiga bir talay savollarni qo’yadi: yangi kelib tushgan asosiy fondlarni amortizatsiya ajratmalarining qaysi guruhiga va asosiy fondlarni hisobga oluvchi qaysi buxgalteriya hisobvarag’iga kiritish kerak; qayta baholash maqsadida, shuningdek to’liq eskirgan uskuna uchun to’lovni hisob-kitob qilish uchun qanday kodlarni berish kerak; budjet tashkilotiga bir nechta vagonda kelib tushgan, budjet tashkiloti texnologlari inventar ob’ektlari bo’yicha to’g’ri butlay olmaydigan tarqoq predmetlar kompleksini qanday hisobga olish kerak? Hatto kompyuterni xarid qilish muammo tug’diradi. Masalan, monitorlarni tizimli bloklardan alohida sotib olish mumkin, komplektda ham xarid qilish mumkin. Hisoblash texnikasining komponentlari bir asosda montaj qilinmaydi, almashtirishda bir-biriga bezarar osongina birikadi. Faoliyat yuritish jarayonida ko’pincha monitorlar «kuyadi», bir inventar ob’ekti tarkibida hisobga olingan sichqonchalar, klaviaturalarni gapirmasa ham bo’ladi.

Bir inventar ob’ektining ayrim tarqoq qismlari hisobdan chiqarilishi qanday hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi? Masalan, monitorni mustaqil inventar ob’ekti sifatida hisobga olish mumkinmi?

To’g’ri, ushbu misol bir qadar mubolag’ali, chunki mutaxassislar hozirgi vaqtda kompyuterlarni umuman qiymat mezoni bo’yicha asosiy fondlar deb e’tirof etmaslik mumkin deya darhol javob berishlari mumkin. Biroq har bir budjet tashkilotining hisob siyosatida belgilangan o’z shaxsiy qiymat mezoni bor, ko’p budjet tashkilotlari bunday aktivlarning katta miqdorini xarid qilgan va foydalanishga kiritganda ularni bir yo’la hisobdan chiqarishga iloj topa olmaydilar.

Budjet tashkilotlarining asosiy fondlari hisobini tartibga soluvchi me’yoriy-hujjatlarga ko’ra inventar ob’ekti – hisobning minimal birligi. Yuqorida bayon etilgan misoldan kelib chiqilganda savollar yuzaga keladi. Komponentni inventar ob’ekti deb hisoblash mumkinmi? Agar komponent alohida inventar ob’ektini hosil etmasa, amortizatsiyani alohida-alohida hisoblab yozish hisobda qanday tashkil etiladi? Agar komponent inventar ob’ekti bo’lsa, bunda asosiy fondlar ob’ekti bir nechta inventar ob’ektidan iborat bo’lishi mumkinmi? Bunday savollar asosiy fondlar tarkibida murakkab ishlab chiqarish liniyalariga, masalan, konlarga olib boradigan, ularga joriy ishlov berish darajasiga bog’liq holda joylashgan joyini o’zgartiradigan temir yo’l tarmoqlariga ega bo’lgan budjet tashkilotlarida doimo yuzaga keladi.

Bundan tashqari, biz ko’pincha yirik budjet tashkilotlarida davlat xizmatlarini ko’rsatish uchun bin ova inshooatlarni foydalanishga topshirilishiga doir hujjatlar rasmiylashtirilishidan ancha avval ishga tushirilishi muammosiga duch kelamiz. Xizmatlar ko’rsatilyotgan bo’lsa ham, hisobda bunday asosiy vosita mavjud bo’lmaydi, chunki ro’yxatdan o’tkazish taomillari o’tkazilmagan, davlat tomonidan qabul qilish va foydalanishga topshirish dalolatnomasi hali imzolanmagan bo’ladi.

Shu munosabat bilan, fikrimizcha, me’yoriy hujjatda ob’ektning foydalanishga tayyorligi iqtisodiy faoliyatning boshlanishi ekanligi va bu uni foydalanishga topshirish muddatlarida va, tegishincha, amortizatsiya ajratmalari summasida aks etmasligi kerakligini qayd etish ma’qul.

Budjet tashkilotlarida konditsionerlar, sovutgichlar, turli xil ishlab chiqarish inventarini hisobga olish zarur bo’l­gan guruhlarni belgilash masalasi ko’p muammolarni keltirib chiqaradi. Natijada hisobotlarga ko’p chalkashlik kiritmoqda.

Asosiy fondlar hisobiga doir bunday masalalarni hal qilish uchun turli amortizatsiya guruhlariga taqsimlagan holda buxgalteriya hisobi hisobvaraqlariga aniq bog’langan asosiy fondlarning yangi klassifikatsiya ma’lumotnomasini yaratish zarur, undan asosiy fondlarni qayta baholashda, shuningdek foydalanishda bo’lgan to’liq eskirgan uskuna uchun to’lovni hisob-kitob qilishda ham foydalanish mumkin bo’lardi.

Fikrimizcha, asosiy fondlar hisobini to’g’ri yuritish zarurati avvalo amaliyotchi buxgalterlar uchun ham, tekshiruvchilar uchun ham hisob-kitob va hisoblab yozishda qulaylik yaratgan, ular uchun aniq yo’riqnomalar yuzaga kelgan bo’lardi.
3.2. Budjet tashkilotlarida asosiy fondlar hisobi va nazoratini takomillashtirish yo’llari
Budjet tashkilotlarining asosiy fondlari hisobini tartibga soluvchi me’yoriy-hujjatlarga ko’ra asosiy vosita bo’yicha amortizatsiyani hisoblab yozish foydalanishga topshirish paytida boshlanadi. Shunday bo’lsa-da, ko’p budjet tashkilotlari foydalanishga topshirish dalolatnomasi imzolanmasdan, xizmatlarni ko’rsatish va ishlab chiqarish ishga tushirilgan paytdan boshlab amortizatsiyani hisoblab yoza boshlaydilar, aks holda chiqarilayotgan mahsulotning tannarxi buzib ko’rsatiladi. Biroq, soliq organlari e’tiroz bildirmasligi uchun, mazkur hisoblangan amortizatsiya foyda solig’i bo’yicha soliq solinadigan bazadan chegirilmaydi. Mol-mulk solig’i bo’yicha soliq solinadigan bazaga tugallanmagan qurilish qiymati ham shu maqsadda kiritiladi.

Bugungi kunda budjet tashkilotlarida asosiy fondlarda amortizatsiya hisoblash usullari bir muncha cheklangan. Budjet tashkilotlarida ham xuddi xo’jalik yurituvchi subyektlarda bo’lgani kabi asosiy fondlarga eskirish hisoblashning quyidagicha turli-tuman usullarni qo’llash joriy etish mumkin:

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish usuli) mavjud. Amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli budjet tashkilotida har bir muayyan yildagi asosiy fondlar ob’ektining mahsulotlarini hisobga olishga asoslangan.

Mazkur usul bo’yicha har yillik amortizatsiya hajmini hisob-kitob qilish uchun butun foydali ishlatish muddatidagi umumiy baholangan mahsulotlar yig’indisini va mazkur muayyan yildagi mahsulotlarni aniqlash lozim. budjet tashkilotida mahsulot sifatida ishlab chiqariladigan mahsulot birliklari soni, ishlangan soatlar soni, o’tib bo’lingan tonna-kilometrlar soni va boshqalar olinishi mumkin.

Budjet tashkilotida asosiy fondlardan intensiv foydalanilganda, shuningdek ilmiy-texnikaviy jarayonning katta ta’sirida asosiy fondlar amortizatsiyasi quyidagi usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo’li bilan ifodalanishi maqsadga muvofiq:

a) ikki baravar amortizatsiya me’yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli;

b) yillar summasi usuli (kumulyativ usul).

Ushbu dissertatsiya ishi yuzasidan ilmiy izlanish jarayonida budjet tashkilotlarida buxgalterlar to’qnashadigan bir qancha muammolarga guvoh bo’ldik. Xususan, asosiy fondlar hisobi va nazoratiga oid savollar talaygina. Ular asosiy fondlar hisobi bo’yicha birlamchi hujjatlarning tasdiqlangan namunaviy shakllari, asosiy fondlarning tasdiqlangan klassifikatsiyasi, ular bilan ayrim operatsiyalar hisobini yuritishning batafsil uslubiyati yo’qligi bois yuzaga keladi.

Keyingi o’n yilliklarda jahon iqtisodiyotida hamda respublikamiz iqtisodiyotida yuz bergan global texnologik o’zgarishlar munosabati bilan budjet tashkilotlarining balansiga kiruvchi ko’plab yangi uskunalar, ishlab chiqarish inventarlari paydo bo’ldi. Bu hol tushunarli, chunki davlat xizmatlarini ko’rsatish samaradorligini oshirishning eng muhim omillaridan biri budjet tashkilotini yangi texnologiyalar, birinchi navbatda asosiy fondlar bilan ta’minlash hisoblanadi.

Fikrimizcha, me’yoriy hujjatda ob’ektning foydalanishga tayyorligi iqtisodiy faoliyatning boshlanishi ekanligi va bu uni foydalanishga topshirish muddatlarida va, tegishincha, amortizatsiya ajratmalari summasida aks etmasligi kerakligini qayd etish ma’qul.

Bugungi kunda budjet tashkilotlarida asosiy fondlarda amortizatsiya hisoblash usullari bir muncha cheklangan. Budjet tashkilotlarida ham xuddi xo’jalik yurituvchi subyektlarda bo’lgani kabi asosiy fondlarga eskirish hisoblashning turli-tuman usullarni qo’llash joriy etish mumkin.

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish usuli) mavjud. Amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli budjet tashkilotida har bir muayyan yildagi asosiy fondlar ob’ektining mahsulotlarini hisobga olishga asoslangan.

Budjet tashkilotlari o’zlarining vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkini boshqa tashkilotlarga ijaraga berishlari mumkin. Vaqtincha foydalanilmayotgan binolar, inshootlar (ularning ayrim qismlari ham), ishlab chiqarish uskunalari, xonalar, transport vositalari va boshqa uzoq muddatli aktivlarai, agar qonun bilan ularai ijaraga berish man qilinmagan bo’lsa, ijaraga beriladi. Agar mol-mulkni ijaraga berish ko’rsatiladigan xizmatlarning hajmi kamayishiga yoki sifati yomonlashishiga sabab bo’lsa yoki asosiy faoliyati bo’yicha xarajatlar ko’payishiga yoki bu ko’zda tutilgan moliyalashtirish limiti ko’tarilishiga olib kelsa, budjet tashkilotlarining balansidagi mol-mulkini ijaraga berish mumkin emas.

Ijaraning subyektlari: ijaraga beruvchi - bu yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan, o’zining balansida hisobda turgan vaqtincha foydalanilmayotgan ijara obyektini ijaraga berishi mumkin bo’lgan budjet tashkilotidir, ijarachi esa-bu mol-mulkini vaqtincha foydalanish uchun haq to’lash, qaytarib berish va butligini ta’minlash sharti bilan ma’lum muddatga ijaraga olgan yuridik shaxsdir.
Ijaraga beruvchi ijarachiga mulkni shartnomada ko’rsatilgan muddatga ijaraga berish, ijarachi esa ijara muddati tugagandan so’ng mulkni shartnomada ko’rsatilgan aniq muddatda va shartnomaning tegishli shartlariga muvofiq va mulkni tayinlanishi bo’yicha holatida qaytarishga majburdir.

Ijara shartnomasi tuzilganda va uning amal qilish muddati tugaganda mulkni qabul qilib olish va berish tomonlaraing vakolatli vakillari qatnashuvida ikki nusxada ikki tomonlama topshirish dalolatnomasi tuzib amalga oshiriladi.

Turar joy bo’lmagan binolar va inshootlaming ijara shartnomasi ko’chmas mulk davlat kadastri xizmatlarida davlat ro’yxatidan o’tkaziladi. Turar joy binolari va inshootlarining ijara shartnomasi esa texnik inventarizatsiya byurosida davlat ro’yxatidan o’tkaziladi. Ijara haqi ijarachi tomonidan ijaraga beravchiga davriy yoki birato’la faqat pul shaklda to’lanadigan aniq to’lov summasi ko’rinishida belgilanadi.

Turar joy bo’lmagan xonalar uchun ijara haqi miqdori Qoraqalpog’iston Respublikasining Vazirlar kengashi, viloyatlarning va Toshkent shahrining hokimliklari tomonidan ijaraga beriladigan davlat va kommunal mulkning turar joy bo’lmagan xonalar bo’yicha aniqlanadigan me’yoridan kam bo’lmasligi kerak. Shartnomada ijara haqini to’lash davriyligi va muddati, har chorakda eng kamida bir marta qilib, belgilanadi. Ijara to’lovlari bo’yicha hisob-kitoblar ijarachi tomonidan har bir ijara to’lovi muddatida ijaraga beruvchining talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag’iga 100 foiz miqdorida avvaldan to’lash shaklida amalga oshirilishi kerak.

Ijara shartnomasiga asosan to’lov muddati boshlanadigan hisobot davrida ijara summasiga ijaraga beruvchi budjet tashkilotining buxgalteriya xizmati quyidagi buxgalteriya provodkasini tuzadi:

Debet 178 - «Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» sub-schyoli;

Kredit 400 - «Maxsus va budjetdan tashqan mablag’lar bo’yicha daromadlar» subschyoti.

Odam yashamaydigan xonalar bo’yicha ijara haqi miqdoriga kommunal va foydalanish xizmatlari qiymati qo’shilmaydi. Kommunal va foydalanish xizmatlari qiymati ijarachi tomonidan ijaraga beruvchiga ijara bo’yicha to’lovlardan tashqari alohida qoplanadi. Bunda, agar ijarachi binoni yoki inshootni to’la ijaraga olsa yoki elektr energiyasi, gaz va suv sarf qilish bilan bog’liq ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyat bilan shug’ullansa, kommunal xarajatlarni ijarachi maxsus o’rnatilgan elektrsubschyotchiklar, suv o’lchagichlar va gaz o’lchagichlarning ko’rsatuvlari bo’yicha to’laydi.

Agar ijarachi binoni yoki inshootni bir qismini ijaraga olsa va noishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullansa, u holda maxsus elektr o’lchagichlar, suv o’lchagichlar va gaz o’lchagichlar o’matilishi talab qilinmaydi va ijaraga beruvchining kommunal va foydalanish xizmatlari bo’yicha xarajatlari ijarachi tomonidan band qilgan maydoniga mutanosib ravishda qoplanadi. Ijaraga beruvchi kommunal va foydalanish xizmatlarini bajaruvchi tashkilotlar bilan hisob-kitob qilganda kommunal va foydalanish xarajatlarini moliyalashtirish limiti doirasida ajratilgan budjet mablag’laridan, haqiqatda iste’mol qilingan kommunal va foydalanish xizmatlari qiymatidan ijarachilar tomonidan iste’mol qilingan kommunal va foydalanish xizmatlarining qiymati ayirib tashlangan holda to’laydi. Qolgan qismini ijaraga beruvchi ijarachidan kommunal va foydalanish xizmatlarining to’lovi sifatida olgan mablag’lar hisobidan to’laydi.

Budjet tashkiloti vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkini ijaraga berishdan olingan mablag’laming 50 foizini tegishli mahalliy budjetga yo’naltirishi kerak. Qolgan qismini, ya’ni vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag’laming 50 foizini esa budjet tashkiloti o’zining rivojlantirish fondiga yo’naltirishi kerak.

Ijarachidan ijaraga beruvchining bank muassasasidagi maxsus mablag’lar bo’yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag’iga ijara haqi kelib tushganida, bank muassasasining ko’chirmasiga asosan quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:

Debet 114 - «Budjet tashkilotini rivojlantirish fondi-budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisob-varag’i» subschyoti;
Kredit178-«Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» subschyoti.
Bir vaqtning o’zida, vaqtincha foydalanilmayotgan mol-mulkni ijaraga berishdan olingan mablag’laming 50 foizini tegishli budjetga yo’naltirish kerak bo’lgan summaga, quyidagi ikkinchi buxgalteriya provodkasi tuziladi:

Debet 400 - «Maxsus va budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha daromadlan> subschyoti;

Kredit 173 - «Budjet to’lovlariga doir hisob-kitobdan> subschyoti.
Ijaraga beruvchining talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag’iga ijara to’lovlari tushgandan so’ng, ijaraga beruvchi 5 bank kuni mobaynida xizmat ko’rsatuvchi bank muassasasiga tegishli budjetga o’tkazilishi kerak bo’lgan summaga to’lov topshirig’ini taqdim etishi kerak. Budjetga, budjet tashkilotiga kelib tushgan ijara haqining 50 foizi o’tkazib berilganida, bank muassasasining ko’chirmasiga asosan, budjet tashkilotining buxgalteriya xizmati quyidagi buxgalteriya provodkasini tuzadi:

Debet 173 - «Budjet to’lovlariga doir hisob-kitoblar» subschyoti;

Kredit 114-«Budjet tashkilotini rivojlantirish fondi-budjetdan tashqari
mablag’ lar bo’yicha talab qilib olgunga qadar depozit hisobvarag’i»
subschyoti.

Ijara to’lovlarining to’lanishi 30 kalendar kundan ortiq muddatga
kechiktirilganda ijaraga beruvchi ijarachining nomiga yozma bildirish
xatini yuborishi kerak. Bildirish xatida ijara to’lovlarini amalga oshirish
zarurligi eslatiladi va ijarachidan (ijara to’lovlarining to’lanishini kechiktirish 60 kundan ortib ketsa) tegishli zararlarni qoplatib, bir tomonlama tartibda ijara shartnomasini bekor qilish mumkinligi haqida ogohlantiriladi.