Abdullayeva sarvinoz

Yumshoqleksemasi 
bosh 
ma’noda 
“qo’l 
tegsa 
botadigan, 
mayin; 
qayishqoq,bo’sh”( O’.T.I.L. II tom.469-bet) ma’nosini bildiradi. Mazkur birikuv 
(tili yumshoq)da esa bosh ma’no (qayishqoqlik, mayinlik)dan chekinib, ko’chma 
“birovga qattiq gapirmaydigan, dag’allik qilmaydigan; muloyim, iltifotli” 
ma’nosini bildiradi. 
Endi shoir qoldi, u-so’z teruvchi, 
Tilde olqish yoki so’kish beruvchi. 
Qilichdan o’tkirroq bularning tili, 

---

84 
Yana qildan nozik xotiri, yo’li. 
Har xil nozik so’zni anglay desang gar, 
Bulardan eshit sen so’zni sar-basar. 
Dengizga kirar u dil bilan tugal, 
Gavhar, inju, yoqut chiqarar misol. 
(Qutadg’u bilig94-bet) 
“Nozik so’z” birikuvidagi ham yuqoridagi ma’no ko’chisi kabi belgi 
o’xshashligiga asoslanilgan. Nozik so’zining bosh ma’nosi “yuksak mahorat va 
san’at bilan juda bejirim qilib ishlangan; nafis, latif”( O’.T.I.L. I tom.507-bet) 
demakdir. Ushbu o’rinda esa mazkur leksemada bosh ma’nodagi “ buyum ” 
semasi chetlashtirilib, ”belgi” semasi kuchaytilishi natijasida undan ko’chma 
“muloyim, ma’yin va yoqimli, ma’noli, nazokatli” ma’nosi o’sib chiqqan. Bundan 
esa “ma’noli so’z” ma’nosi yuzaga kelgan.”Nozik” so’zida yuqoridagi “og’ir” 
leksemasiga nisbatan ijobiy ekspressivlik mavjud bo’lib, badiiylikni ta’minlaydi va
kishini mulohaza qilishga undaydi. 
Asarda ma’no ko’chishining faqatgi belgiga asoslangan usuligina emas, “bir 
predmetning nomi boshqa bir predemetga shakliy o’xshashlik asosida 
ko’chirilishi
36
holati ham uchraydi: 
Bu payt kech tushgan, osmon qorong’ulik pardasiga o’ralgan edi. 
(Qutadg’u bilig94-bet) 
Ushbu o’rin(qorong’ulikpardasi)da parda so’zi ko’chma ma’noda qo’llangan, 
ya’ni “borliqni ko’zdan berkitib, to’sib turgan narsa” ma’nosida. Bu sema esa o’z 
o’rnida parda leksemasining bosh ma’nosi “ deraza, eshik va shu kabilarga ziynat