Abdullayeva shahzodaxon fazliddin qizi

1- jadval. Avtobus yo'nalishlari va yo'nalishlar taksi yo'nalishlari bo'yicha taqqoslovchi ma'lumot

1. Shaharda yo'lovchilarga har-xil simli transport turlari bo'yicha Rt- taklif etayotgan ishi; o'rin-km;

-Pt=Vqi*Aum* nq; o'rin-km. (1) Avtobus Pt=19.5*72*1400*10=19656000 o'rin-km, Yo'nalishli taksi Pt=16.3*13*1065*10=2256735 o'rin-km, Bu yerda: Pt- transport turlari bo'yicha taklif etilgan ish; o'rin-km;³⁴
-Lq- o'rtacha bir tamonga qatnov uzunligi; km. qi-i- turdagi transport vositasining sig'imi; yo'lovchi,
-Аиш- kunlik ishlayotgan transport vositalarining soni; avt.nq-кунлик катновлар сони; катнов.
2. Transport turiga muvofiq ish:

P^=Pt*Kt, yolovchi-km. (2) Avtobus = 19656000 * 0.6 = 11793600 yo'lovchi - km Yo'nalishli taksi= 2256735 * 0.8 = 1805388 yo'lovchi - km

Bu yerda: РиШ- turdagi transport vositalarining kunlik bajargan ishi; yolovchi- km.
Kt - salonning to'lish koeffitsiyenti.

3. Transport turlari bo'yicha yo'lovchi tashish hajmi:

QrKJLoW, yo'lovchi, (3) Avtobus Qi=l 1793600/5.5=2144290 yo'lovchi. Yo'nalishli taksi Qx=1805388/8=225673 yo'lovchi. Bu yerda: Qi-i- turidagi transport tashish hajmi; yo'lovchi. Lo-rt- yo'lovchilarning jamoat transporta o'rtacha yurish masofasi; km.³⁵

4. Keltirilgan masofa:

Wkm=Wi*Knp; avtobus-km. (4) Avtobus Wkm=264000* 1.7=448800 avtobus-km Yo'nalishli taksi Wkm=1287000*4=514800 avtobus-km Bu yerda: Wkm- keltirilgan masofa; avtobus-km. Wi-i turdagi transport vositasining yurgan yo'li; avt.km. Knp- har-xil turdagi transport vositalarining keltirilgan koeffitsiyenti shartli ravishda yengil avtomobillar nisbatan olinib quyidagi jadvalga muvofiq tanlanadi

5. Ko'cha yo'l tarmog'ining transport turlari bo'yicha yuklanish koeffitsiyenti:³⁶

*i=W^/Qi;km/yo'l. (5) AvtobusRj =448800/2744290=0.20 km/; yo'l Yo'nalishli taksi Ri =514800/225673=2.28km/ yo'l; Bu yerda:Ri - ko'cha yo'l tarmog'ining i- turdagi transport turi bo'yicha yuklanishi, avtobus; km/ yo'l.

H^m- i turdagi transport vositasi uchun keltirilgan masofa; avtobus-km.

6. Ko'cha yo'l tarmog'ining transport turlari bo'yicha yuklanishining keltirilgan koeffitsiyenti.

AR=R/Rks, (6) Avtobus ARi=0.2/0.21=0.95

Yo'nalishli taksi AR=2.28/0.46=4.95 Bu yerda: AR- juda katta sig'imla avtobusga keltirilgan ko'cha yo'l tarmog'ining i- turdagi transport turlari bo'yicha yuklanishining koeffïtsiyenti (MatnyMoraap 2-^agBangaH onHHagn).

Katta shaharlarda amalga oshirilgan hisob-kitoblarga ko'ra yuklanishga keltirilgan koeffîtsiyenti quyidagi jadvalda keltirilgan shu bilan birga, SHJT ishining haqiqiy sharoitlari hisobga olingan(2-jadval).
Tig'iz vaqtlarda transport turlari bo'yicha SHKYT yuklanish koeffitsiyentiningeng yuqori nuqtasi .
Transport turlari Yo'lovchi sig'imi bo'yicha avtobuslarning sinflari Sig'im, o'rin q SHKYTning yuklanishining keltirilgan koeffîtsiyenti, Rks Yuklanishining keltirilgan koeffitsiyenti,A Ri³⁷



Transport hisob-kitoblari uslubiyotiga yangi ko'rsatkichning (Ri-transport turlari bo'yicha SHKYT yuklanish koeffîtsiyenti) kirishi har-xil turdagi transportlarning SHKYT yuklanish darajasiga ta'sirini hajmiy baholash imkonini beradi. Ko'rib chiqilgan hisob-kitoblarda jamoat transporti (katta va juda katta sig'imli) avtobuslarga nisbatan yo'nalishli taksilar (kichik sig'imli) SHKYT 1.5 borabar ko'p yuklanishigaolibkeladi. ³⁸ Toshkent shahri ko'chalarida harakatlanayotgan kichik sig'imli jamoat transportining o'zi ham SHKYT yuklanishiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ushbu muommolarning kelib chiqishining asosiy sababi bu shaharning umumiy yo'llarining bor-yo'g'i 32 foizi SHJT yo'nalishlari bilan ta'minlanganligidadir. Toshkent shahrida tassaruf etilayotgan eng katta sig'imli avtobus bu 95 yo'lovchi sig'imiga ega "Mersedes Bens Low Floor" rusumli avtobusidir. Taqqoslash uchun ushbu avtobusga 95 yo'lovchi sig'ishini hisobga olsak, 95 yo'lovchi 3 ta o'rta sig'imli yo'nalishli taksi (Gazel) mikroavtobusiga sig'adi, 95 ta yo'lovchi 45 ta yengil avtomobilga sig'adi. Ammo shaxsiy avtomobillarning ko'cha tirbandligiga ta'sirini yuqoridagi grafik (2-rasm) orqali tahlil qilish mumkin³⁹.
Ushbu masalaning innovatsion yechimi sifatida istiqbolli transport turi sifatida samarali hisoblangan velotransportni SHJTga integratsiya qilish tavsiya etiladi. Aholining piyoda yurish va velosiped haydashga e'tiborini qaratgan holda, SHJT turlari jihatdan yanada muvozanatli va barqaror multimodal transport tizimini yaratish zarur. Muvozanatli va barqaror transport tizimini yaratish bo'yicha sa'y-harakatlarni amalga oshirishda istiqbolli transport turi sifatida velotransportni SHJTga integratsiya qilish shaharning logistik quvvatini oshiradi. Shu bilan bir qatorda mavjud magistral yo'llarda katta sig'imla avtobuslar harakatlansa magistral ko'chalarga olib chiquvchi qisqa masofali ko'chalarda nisbatan kichik sig'imli avtobuslar harakatlanishi samarasi yuqori.
SHJT rivojlangan mamlakatlar tajribasiga ko'ra, odamlar uchun multimodal tashishga moslashtirilgan ko'chalar piyoda, velosipedda, jamoat transportida, shuningdek shaxsiy transportda xavfsiz, jozibali va qulay manzilga borish/qaytish imkoniyatlarini taklif etadi. Multimodal tashishga moslashtirilgan ko'chalar shaharlarning logistik quvvatini oshirishga yordam beradi, ijtimoiy yo'qotishlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, ko'chalarda shaxsiy avtomobillarning kamayishi, shahardagi otmosferaga chiqayotgan zaharli gazlari (SO2) chiqishi kamayishiga turtki bo'ladi. Bu o'z navbatida shaharda sog'lom ekologik muhit va aholining farovon hayot sifatini yaxshilashga hamda iqtisodiy o'sishga hissa qo'shadi.
Shahar yo'lovchi tashish transport tizimini isloh qilish nafaqat tashuvchilarni davlat tomonidan tartibga solishni, balki ularning tashkiliy faoliyatini optimallashtirishni ham talab qiladi. Jamiyatning barcha jabhalarda jadal rivojlanishi shahar aholisining ichki ishlab chiqarish ehtiyojlarini ko'payishiga, aholining harakatchanligini doimiy ravishda oshib borishiga olib kelmoqda, bu esa shahar yo'lovchi tashish yo'nalishlarini qayta taqsimlanishiga olib keldi. Shahar yo'lovchi tashish transportini rivojlantirish jamiyat manfaatlariga yo'naltirilgan bo'lishi,iqtisodiy xavfsiz va ekologik toza jamoat transporti tizimlarini yaratish muhim vazifalardan hisoblanadi.

Aholi yashash hududlari ichki yo'llarida, yo'lovchilar soni nisbatan kamroq kichik ko'chalarda yoki kam masofali ammo piyoda borish ko'p vaqt va energiya oladigan yo'nalishlarga velotransport infratuzilmasini yaratish samarali hisoblanadi

An'anaviy tashuvlardan multimodal tashuvlar sxemasi a-SHJT da an'anaviy b)SHJT da multimodal tashish texnologiyasi -Magistral ko'chalarda tashuvlar (metro, tez yurar avtobus, tramvay), -Magistral ko'chalarga tashuvlar (nisbatan kichik sig'imli avtobus, mikroavtobuslar, velotransport ), SHJTga velotransportni integratsiyasi, , -multimodal transport bog'lamlari.⁴⁰
An'anaviy SHJT tashuvlarida ma'lum bir yo'nalishda belgilangan tashishlar turli-xil sig'imdagi transport vositalarida muntazam tashuvlar amalga oshirilishi ta'minlanadi. Katta sig'imli tez yurar SHJT infratuzilmasini magistral ko'chalarda tashkil etish orqali SHKYT yuklanishining oldini olishga imkon yaratadi. SHJT tizimiga velotransportni integratsiya qilish esa multimodal tashishtexnologiyasini vujudga keltirishga imkoni bergani holda aholigi manzillararo harakatlanish vositasini erkin tanlash imkonini yaratadi. Aholi uchun aniq mavjud yo'nalishlarni ko'rsatuvchi belgilarni yaratish instrumenlari "On-line"-real vaqt tartibida internetda mavjud. Velosiped infratuzilmasini rivojlantirish va veloturargohlarni tashkil etishga berilayotgan takliflarni yig'ish va tushayotgan talabni qondirish uchun doimiy ravishda Onlayn GIS dasturiy vositalaridan foydalanish mumkin. Aholiga manzillararo harakat vositalari sonini ko'paytirish orqali ularga eshikdan eshikkacha borish yo'nalishini ixtiyoriy aniqlash imkoni yaratiladi.
Natijada shaharning istalgan joyiga SHJT multimodal tashish texnologiyasida borish, SHKYT yuklanishini yumshatish, atmosferaga avtomobillar yetkazayotgan zararini kamaytirish, aholi salomatligini saqlash hamda boshqa ijobiy natijalarga erishish mumkin bo'ladi.
Taklif etilayotgan uslub jamoat transporti va uning infratuzilmasini jamiyat ehtiyojlarini hisobga olgan holda xizmat ko'rsatish sifatiga, ommoboplik va havfsizlikka e'tibor berishga imkon beradi. O'z navbatida, bu yondashuv yo'lovchi tashish hajmini ko'paytirish va shahar transport tizimlarining samaradorligini oshirish bilan avtomobil yo'llarining yuklanishini kamaytirishga olib keladi. SHJT multimodal tizimida tashishni qo'llab-quvvatlash uchun ajratiladigan maqsadli subsidiyalar jamg'armasini yaratishva uch bosqichli Respublika, vazirliklar hamda mahalliy hokimiyat darajasida amalga oshirish taklif etiladi. Respublika hukumati jamg'armani moliyaviy manbaalar bilan to'ldirish uchun kerakli vakolatlarga ega, bunga misol qilib benzin narxini belgilash orqali, binzin asosan yengil avtomobillar harakati uchun sarflanadi. Shuningdek, avtomobillarni sotishdan olinadigan soliqlar, jarimalar, davlat raqamlarini sotish kabi boshqa manbalardan qisman foydalanish nazarda tutilishi mumkin. Jamiyatning har bir a'zosi qanday harakatlanish usulini tanlashi uning SHKYT yuklanishi hamda atrof-muhitni zararlanishidagi o'z hissasi bildiradi.
SHJT xizmatidan foydalanishdan ko'ra aholi uchun albatta o'zlarining shaxsiy avtomobillardan foydalanish qulay, shinam, havfsiz va arzondir, ammo buning oqibatida SHKYT yuklanishi ortadi hamda bu butun shahar aholisi hayotiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Taqsimlashning maqbul shaklini topish va uni transport tizimini rivojlantirishga yo'naltirish kerak, bu transportni tashkillashtirishning ustuvor vazifalaridir. Bu SHJT xizmat ko'rsatish standartlariga rioya qilgan holda yo'lovchi tashish hajmini oshirish imkonini yaratadi.
2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishlari bo'yicha Harakatlar Strategiyasida "Tarkibiy o'zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiya va difersifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish, yerkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalarni tashkil yetish, amaldagi zonalarning samaradorligini oshirish, klasterlar faoliyatini tashkil yetish, xizmatlar ko'rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlar roli va ulushini oshirish, ko'rsatilayotgan xizmatlarning tuzilmasini yeng avvalo xizmatlarning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan o'zgartirish,logistika va yo'l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy sohaga, boshqarish tizimiga raqamlashtirish usullarini joriy yetish,qishloq xo'jaligi mahsulotlarni saqlash, transportirovka qilish va sotish, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlarni ko'rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish"kabi vazifalar keltirilgan.⁴¹ Shulardan kelib chiqqan holda, bugun mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilash, yangi O'zbekistonni yaratish, iqtisodiyotimizning sifat jihatdan yangi, zamonaviy tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, hududlarimizni kompleks rivojlantirish bo'yicha barcha rejalarimizning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi yo'l-transport va kommunikasiya infratuzilma tarmoqlarini yuksak sur'atlar bilan rivojlantirishga uzviy bog'liqdir.⁴²
"Klaster" atamasi bir nechta o'zaro aloqador mustaqil elementlardan tashkil topgan va o'ziga xos xususiyatlariga ega bo'lgan to'plamni (tizim) anglatadi.
Transport-logistika klasteri (TLK) deganda - yuk va yo'lovchilarni saqlash, tashish va kuzatib borishga ixtisoslashgan, shuningdek infratuzilma ob'ektlariga xizmat ko'rsatuvchi geografik jihatdan o'zaro bog'langan hamda bir-birining kuchli tomonlarini to'ldiruvchi va mustahkamlovchi kompaniyalar guruhi tushuniladi.⁴³Jahon amaliyotida transport-logistika klasterlari faoliyatini tashkil etishga 2 xil yondashuv mavjud:
1. TLK ma'lum bir sanoat ishlab chiqarish (sanoat hududi, korporasya, kartel, blok) klasterining infratuzilmaviy elementi sifatida tashkil etiladi, ya'ni TLK shartli ravishda sanoat klasterining bir elementi sifatida shakllantiriladi.

2. TLK klasterlar alohida mustaqil tizim sifatida shakllantirilib, uning maqsadi xomashyo yetkazib beruvchilar, ishlab chiqarish tuzilmalari va tayyor mahsulot iste'molchilari o'rtasida yetkazib berish zanjirlarini samarali boshqarishdir. Ushbu holatda TLK transport-logistika elementlarini (yuk terminallari, terminal-ombor va transport-ekspeditorlik majmualari) shakllantirish va rivojlantirish, logistika kompaniyalarini umumiy logistika tizimi tarkibiga jalb etishga xizmat qiladi.

O'zbekistonda TLKlarini shakllantirish va ularning barqaror faoliyat ko'rsatishini ta'minlashga qaratilgan davlat siyosati quyidagi yo'nalishlarga amalga oshirilishi mumkin:⁴⁴
1) Yuqori sifatli va raqobatdosh transport-logistika xizmatlarini ko'rsatish. Transport-logistika xizmatlarining sifat ko'rsatkichlari parametrlari va standartlari ishlab chiqiladi, me'yoriy-huquqiy baza, davlatning sohani tartibga solish usullari aniqlanadi.
2) Yuqori unumdorlik va xavfsizlikka ega transport-logistika infratuzilmasini yaratish. Transport infratuzilmasining barcha elementlarini bir-biriga mutanosib holda rivojlantirish, aniq statistik va prognoz ko'rsatkichlariga asosan yuk va yo'lovchilar tashishga bo'lgan talabni aniqlash, transport-iqtisodiy balansni shakllantirish, transport tizimini rivojlantirish modellarini tahlil qilish hamda uning asosida logistik infratuzilmani rivojlantirishning eng maqbul variantlarini ishlab chiqish.
3) Raqobat muhitini yaratish. Transport xizmatlari ko'rsatish sohasida me'yoriy-huquqiy bazani rivojlantirish (xavfsizlik, ekologik tozalik, transport-logistika xizmatlari sifati, davlatni tartibga solish usullarini takomillashtirish), raqobatdosh transport-logistika xizmatlari ko'rsatish uchun yuqori samarali transport-logistik infratuzilmani rivojlantirish, tashish va saqlashda ilg'or texnika va texnologiyalarni qo'llash [2].
4) Me'yoriy-huquqiy bazani rivojlantirish. TLK sohsiga oid qonunchilikni takomillashtirish, ularni boshqa huquqiy-me'yoriy hujjatlar bilan uyg'unligini ta'minlash hamda jahon standartlariga moslashtirish.

Transport-logistika klasterlarining umumiy modeli

Transport-logistika klasterlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, boshkarish va kullab kuvvatlash vakolatli organlari
Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, Transport vazirligi va uning xududiy boshkarmalari, Maxalliy xokimiyat organlari
Transport-logistika klasterlari faoliyatini muvofiklashtirish Kengashi
Transport-logistika klasterlari ishtirokchilari
Xizmat kursatuvchi obʼektlar
Transportni xududiy boshkaruv organlari, avtomobilь yullari va yul
infratuzilmasi tarmoklari, temir yul va infratuzilma tarmoklari,
aeroport, logistika markazlari, yuk va yulovchi
stantsiyalari, yuk termin allari, omborlar, bojxona omborlari va
postlari, axborot markazlari, investitsiya fondlari, banklar, moliya-sanoat guruxlari, xarakat xavfsizligini taʼminlash organlari va boshkalar.
Аvtomobil, temir yul, aviatsiya va suv transporti
kompaniyalari, logistik provayderlar, yunimodalь, intermodalь va mulьtimodalь tashuvlar buyicha transport operatorlari, axborotlashtirish va xizmatlari kursatuvchi kompaniyalar
Tuldiruvchi obʼektlar
Taʼlim, ilmiy-tadkikot muassasalari, biznes-
inkubatorlar, innovatsion markazlar, АT va texnoparklar va boshkalar
Yordamchi obʼektlar
Ulgurji va chakana savdo korxonalari, dillerlar, distribьtorlar, ulgurji va savdo bazalari, reklama, sugurta va sayyoxlik agentliklari, litsenziyalash va sertifikatlash organlari, xizmat kursatuvchi kompaniyalar, kishlok xujaligi maxsulotlarini tayyorlov va tarkatish bazalari va boshqalar. Respublikamizda transport-logistika klasterlari faoliyatini samarali tashkil etishdagi mavjud muammolarni hal qilish uchun quyidagi vazifalari birinchi navbatda hal etilishi lozim:⁴⁵
1. Mavjud transport infratuzilmasini kengaytirish va yangilash, yagona transport tizimini yaratish;
2. Respublikaning tranzit salohiyatidan foydalanish orqali transport tizimining raqobatdoshligini oshirish;
3. Transport-logistika klasterining xavfsizligi va barqarorligini ta'minlash;
4. Transport-logistika klasteriga jalb etiladigan investisiyalarni rag'batlantirish;
5. Barcha iste'molchilar uchun transport-logistika klasterlari xizmatidan maksimal foydalanish imkoniyatlarini ta'minlash;
6. Transport-logistika klasterlari uchun ekologik standartlarni aniqlash;
7. Transport-logistika klasterlari va uning elementlari o'rtasida teng huquqlik va sog'lom raqobat muhitini shakllantirish;
8. Soha uchun yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malkasini oshirish, ilmiy-tadqoqot va innovasion faoliyatni talab darajasida rivojlantirish [4].
Transport-logistika klasterini yaratish barcha klaster a'zolari faoliyatining sinergetik samarasini keltirib chiqaradi:
1. Davlat organlari TLKdagi muammoli nuqtalarni aniqlaydi va ularni kuchaytirish choralarini belgilaydi;
2. Taqdim etilayotgan transport-logistika xizmatlarning sifati oshadi, natijada iste'molchilar o'z tanlovlarini optimallashtirish imkoniyatiga ega bo'ladilar;
3. Xalqaro transport koridorlariga transport va ekspeditorlik kompaniyalari, logistika markazlari, omborxona va terminal komplekslari kiritilishi global transport tizimida mamlakat transport tizimining rolini oshirishga xizmat qiladi.
Mamlakat hududlarida TLKlarni rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari:
- TLKni shakllantirish solohiyatini aniqlash;
- TLKni rivojlantirishni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash;
- TLKni rivojlantirish uchun institusional muhit yaratish;
- TLK ishtirokchilarining logistik integratsiyasini rivojlantirishga ko'maklashish;
- TLK loyihalarini qo'llab-quvvatlash va ularning monitoringini olib borish.
TLK quyidagi asosiy tamoyillar asosida yaratiladi:
- yagona transport-logistika makonini shakllantirish;
- yangi texnologiyalar va innovatsiyalar asosida tranport-logistika jarayonlarini takomillashtirish;
- klasterning asosiy qismini tashkil etuvchi klaster a'zolarining manfaatlarini muvofiqlashtirish uchun biznes sheriklik usullari va vositalarini optimallashtirish;
- mintaqaviy, milliy va xalqaro miqyosda TLKni rivojlantirishning umumiy strategiyasini shakllantirish;
- qo'shimcha yuk va yo'lovchi tashishga erishish maqsadida turli universitetlar va ilmiy-tadqiqot institutlari bilan o'zaro aloqalar;
- xususiy sarmoyalarni jalb qilish.
Klaster siyosatining tashabbuskori sifatida davlat manfaatlariga ustuvor ahamiyat beriladi, shu bilan transport-logistika klasterini yaratish maqsadga muvofiqligining asosiy sharti:⁴⁶
-birinchi navbatda, respublikani rivojlantirish strategiyasiga, shu jumladan raqobat muhitini shakllantirish va investisiya jozibadorligiga muvofiqligi;
-ikkinchidan, modernizatsiya qilish, infratuzilma kompleksini yaratish, transport sohasining raqobatbardoshligini oshirish siyosatini olib borish, shu jumladan davlat-xususiy sheriklik loyihalarini moliyaviy qo'llab-quvvatlash bo'yicha davlatning ustuvor vazifalarini hal qilish.
Transport-logistika klasterini yaratish resurslarni, kapitalni mahalliylashtirish va konsentratsiyalashga va boshqa ishtirokchilarni jalb qilishga qaratilgan katta mablag'larni talab qiladi. Uning shakllanishi turli ijtimoiy guruhlarning manfaatlariga ta'sir qiladi. Odatda, na biznes va na davlat o'z-o'zidan klaster yaratish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratishga qodir yemas. Zamonaviy transport-logistika klasterini faqat davlat va ishbilarmon doiralar o'rtasidagi konstruktiv, o'zaro manfaatli va uzoq muddatli sheriklik doirasida yaratish mumkin.
Transport-logistika klasteridagi tashkiliy munosabatlar xo'jalik yurituvchi subektlar va davlat idoralari manfaatlari uyg'unligini ta'minlaydigan tarzda qurilishi kerak .
O'zbekistonda transport sanoatini rivojlantirish bo'yicha klaster siyosati bir qator milliy strategiyalarda, Markaziy Osiyoning mintaqaviy darajadagi strategiyalarida, rivojlanish dasturlarida, xususan, 2040 yilgacha bo'lgan davr uchun uzoq muddatli rivojlanish konsepsiyasida, 2035 yilgacha bo'lgan davrda O'zbekistonning transport strategiyasida aks yettirilishi kerak. Tranzit siyosati, O'zbekiston Respublikasining klaster siyosatini (tranzit va transport-logistika salohiyatini rivojlantirish nuqtai nazaridan) amalga oshirish bo'yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Klasterlar turlarini samarali rivojlantirish zamon talabidir.⁴⁷

2.2. Shahar jamoat transporti harakat rejimiga ob-havo
ko‘rsatkichlarining ta’siri

Jamoat transportida yo'lovchi tashish bizda ham xorijiy mamlakatlarda ham tashishdan tushayotgan daromaddan sarflanayotgan xarajatning yuqoriligi hisobiga zararga ishlaydi, bu esa dotatsiya (qo'shimcha ta'minot)ni talab qiladi. Shunga qaramasdan, mamlakatimizda uzoq vaqt samarasiz usullardan foydalangan holda avtotransportda yo'lovchi tashish sohasiga subsidiya (yordamga beriladigan pul)ni doimiy ravishda kamaytirish orqali rentabelli qilishga urinishlar ijobiy natija bermadi. SHJT shaharichi yo'nalishlarida katta sig'imli transport vositalaridan foydalanish orqali yoqilg'i taqchilligi bilan bog'liq bo'lgan muommolarni ma'lum bir nuqtagacha hal etishi mumkin, ammo keyin bu holat to'xtaydi, yo'lovchilar yaqin masofalarga piyoda boradi yoki ular yo'nalishli taksilarda va yengil avtomobillarda manzillariga yetib borishga majbur bo'ladilar, oqibatda SHKYT yuklanish darajasi yanada yomonlashaveradi. Toshkent shahrida kuniga 4.75 mln. yo'lovchi bir manzildan boshqa manzilga tashiladi, ushbu yo'lovchilar oqimining 1.45 mln. (30.4 %)ni maxsus ruxsatnomaga ega tashuvchilar tashisa qolgan yo'lovchilarni o'n mingdan yigirma mingacha maxsus ruxsatnomaga ega bo'lmagan yengil avtomobillarda norasmiy tashuvchilar tashiydi⁴⁸. Bu shahar ko'chalarida tirbandliklarning vujudga kelishiga, ko'chalarda transport oqimining tezligi pasayishi hamda yo'lovchi tashish bozori shakllanib rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Toshkent shahar aholisining manzillararo qatnash vositasi sifatida yengil avtomobillarni tanlashi yiliga atmosferaga 411.59 tonna zaharli moddalar chiqishiga olib kelmoqda.Ushbu zaharli moddalarning 383.08 tonnasi, ya'ni 93 % avtomobillardan chiqadi, bu holat oxirgi o'n yillikda (2007-2017yy) 34 % ga o'sgan va hozirda ham davom etmoqda. Davlat statistika ma'lumotlariga ko'ra, Toshkent shahri aholisining soni rasmiy manbaalarda 2,4 mln odamni tashkil etsa, norasmiy manbaalarda - 3-4 mln odamni tashkil qiladi. Avtomobillashtirish darajasi 1000 ta aholiga 185 ta avtomobil to'g'ri keladi. Shaharning 334,7 km2-maydonida umumiy uzunligi 2426,6 km bo'lgan 4232 ta ko'cha mavjud bo'lib, yo'l tarmog'ining zichligi 1 km2ga 7,24 kmni tashkil qiladi. Shuningdek, jamoat transport qatnovi uchun mo'ljallangan ko'chalar uzunligi 787 km, shahar yo'lovchi transporti tarmog'ining umumiy uzunligi 4110 kmni tashkil etadi. Bugungi kunda Toshkent SHKYTning yetarli darajada SHJT yo'nalishlari bilan qamrab olinmaganligi oqibatida, shahar markazi va shaharning turli qismlaridagi magistral yo'llarda kuning tig'iz soatlarida tirbandliklar hosil bo'lmoqda. Shaharning ayrim qismlarida magistral ko'chalarga ulanadigan parralel ko'chalarning torligi va ular orasidagi masofalarning kattaligi tirbandliklardan chiqib ketishga imkoniyat bermaydi. Hisob- kitoblar natijalariga ko'ra "tig'iz soat"larda bitta chorrahaning bir tamoni yo'nalishi bo'ylab avtobuslarda harakatlanayotgan yo'lovchilarning transportda bo'lish vaqtini kamaytirish hisobiga 1 soatdagi iqtisodiy yo'qotishlarni 270563.6 so'mgacha kamaytirishi mumkin. Tadqiqotlarni solishtirish maqsadida "A" manzil sifatida Toshkent shahri chekka nuqtasidan 10 km. uzoqlikda joylashgan "Shifobahsh suvlar oromgohi" va "B" manzil sifatida Toshkent shahri markazida joylashgan "Toshkent temir yo'l vokzalini" oralig'ida shahar tashqarisidan shahar markaziga turli-xil transportlardan foydalangan xolda borishning multimodal tashish texnologisi sxemasida o'rganildi.Shahardagi hozirda mavjud infratuzilmalarni xisobga olgan xolda ushbu yo'nalish uch qismga bo'lib olingan ya'ni: