Abdurasulova Qumriniso

Formula, AJ× 1000=Aj.d
As
Aj – ayollar ishtirokida sodir etilgan jamijinoyatlar soni;
1000 – nisbiy koʻrsatkich hisoblanib, uning oʻrniga 10, 100 yoki 10000 sonini ham ishlatish mumkin. Bu sonlarni tanlash maʼmuriy hududda yashovchi ayollar sonining qanchalik koʻp yoki kamligi bilan bogʻliq boʻladi.
As – maʼmuriy hududda yashovchi jami ayollar soni;
Aj.d – ayollar jinoyatchiligining darajasi (koefsenti).
Yuqorida ayollar jinoyatchiligining darajasiga berilgan taʼrifda maʼmuriy hududda yashovchi ayollarning muayyan qismiga ayollar ishtirokida sodir etilgan nechta jinoyat toʻgʻri kelishi bilan birga qancha jinoyat sodir etgan ayollar toʻgʻri kelishini aniqlashga urgʻu berilgan edi. Shu munosabat bilan jinoyatchi ayollarning nisbati ham keltirilgan formula orqali aniqlanishi mumkin boʻladi. Buning uchun faqat ayollar ishtirokida sodir etilgan jami jinoyatlar oʻrniga jinoyatchi ayollar koʻrsatkichidan foydalaniladi;
Ayollar jinoyatchiligining dinamikasi – maʼlum bir davrda va maʼlum bir hududda ayollar ishtirokida sodir etilgan jami jinoyatlar yoki jinoyatchi ayollar koʻrsatkichlarining boshqa davrga nisbatiga aytiladi, yaʼni oʻsgan yoki kamayganligi tushuniladi.
Ayollar jinoyatchiligining dinamikasini aniqlash ham xuddi uning tuzilishini aniqlash kabi muayyan formula asosida ishlashni talab etmaydi. Bu borada muayyan koʻrsatkichlar taqqoslanadi xolos.
Anʼanaga koʻra, ayollar erkaklarga qaraganda ancha kam jinoyat sodir etadi. Uzoq vaqt mobaynida erkaklar va ayollar jinoyatchiligining nisbati taxminan 7:1, 6:1 ni tashkil etib kelgan. Odatda, poraxoʻrlik, oʻzlashtirish, rastrata yoki xizmat vakolatini suiisteʼmol qilish yoʻli bilan talon-toroj qilish, xaridor yoki buyurtmachilarni aldash kabi jinoyatlar bundan mustasno boʻlgan. Mazkur jinoyat turlarida ayollar odatda aniqlangan jami jinoyatchilarning yarmini tashkil etgan. Bu holat xotin-qizlarning jamiyatdagi ijtimoiy roli va funksiyalari, ular ijtimoiy ishlab chiqarishning maʼlum sohalari: savdo, umumiy ovqatlanish, aholiga maishiy xizmat koʻrsatishda band ekanligi bilan izohlanadi. Bu yerda sobiq ittifoqda mazkur sohalarda koʻrsatiladigan xizmat darajasining pastligi, aholiga zarur boʻlgan tovar va xizmatlarning surunkali taqchilligi ham oʻz taʼsirini koʻrsatganki, bular har xil qonunbuzarliklar, xizmat vakolatini suiisteʼmol qilishlar va pirovard natijada jinoyatlarga qulay zamin yaratgan.
Statistika maʼlumotlari ayollar jinoyatchiligi tuzilishida iqtisodiyot sohasidagi, jumladan oʻgʻrilik, firibgarlik, bezorilik, giyohvandlik vositalarini tayyorlash va oʻtkazish kabi “umumiy” jinoyatlarning salmogʻi ancha kattaligidan dalolat beradi. Odam oʻldirish, badanga shikast yetkazish kabi jinoyatlarni ayollar koʻpincha oilaviy-maishiy mojarolar negizida sodir etadilar, bunda koʻpincha jabrlanuvchilar, asosan aybdorlarning er yoki jazmanining viktim, provokatsion xulq-atvori yetakchi rol oʻynaydi. Oʻzbekistonda ham boshqa chet el davlatlardagi singari onaning oʻz chaqalogʻini oʻldirishi ayollarga xos jinoyat boʻlib qolayotir. “Odam oʻldirishning boshqa turlaridan farqli oʻlaroq, yangi tugʻilgan chaqaloqni oʻldirish qishloq joylarida ham tarqalgan. Qator hollarda bu jinoyatlarning orqasida aybdorning eri yoki jazmani turadi, mazkur jinoyatlar zikr etilgan shaxslarning taʼsirida yoki ularning roziligi bilan sodir etiladi”[1]. Bezorilik xatti-harakatlarini sodir etgan shaxslar orasida ayollarning salmogʻi odatda 5-6 %ni, barcha ayol jinoyatchilar orasida esa – 3-4 %ni tashkil etadi. Erkaklar singari, ayollar ham bezorilikni odatda mast holatda sodir etadi, bu surunkali ravishda alkogolli ichimliklarni isteʼmol qilish, gʻayriijtimoiy turmush tarzining, baʼzan ruhiy xastalik bilan bogʻliq umumiy maʼnaviy tanazzulning oqibati hisoblanadi.
Jinoyatchi ayollar orasida daydi ayollarning salmogʻi hamisha katta boʻlgan. Ammo, 1991-yili bu qilmish Jinoyat kodeksidan dekriminalizatsiya qilindi. Bu, tabiiyki, ayollar umumiy jinoyatchiligining statistikasida ham oʻz aksini topdi. Jinoyatchilikning statistik koʻrsatkichlari yaxshilandi, ammo ijtimoiy hodisa, uning ildizlari saqlanib qoldi.
Mazur gʻayriijtimoiy hodisaning keskinligini anglagan Oʻzbekistonda davlat-hokimiyat tuzilmalari tomonidan soʻnggi davrda bu yoʻnalishda maʼlum choralar koʻrildi.
Jinoyatchilik eng avvalo ijtimoiy hodisa boʻlgani uchun, uning miqdor va sifat xususiyatlari, dinamikasi va tuzilishidagi oʻzgarishlarning tub sabablari jamiyatda sodir boʻlayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, jugʻrofiy-siyosiy va demografik jarayonlar bilan chambarchas bogʻliq.
Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichi qonuniy ravishda ayollarning shaxs sifatidagi holati oʻzgarishiga olib keladi. Bunday aloqa jinoiy qilmishlar sohasida ham mavjud. Ayollarning bandligi va ular tomonidan sodir etilgan jinoyatlar oʻrtasida maʼlum bogʻliqlik kuzatiladi. Bundan ayollar jinoyatchiligini va umuman jinoyatchilik muammosini muayyan tarixiy shart-sharoitlarni eʼtiborga olgan holda oʻrganish kerak boʻladi. Muayyan ijtimoiy vaziyatlarning tahliligina mazkur murakkab muammoni hal qilish imkonini beradi[2].
Ayollar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning kriminologik tahlili shuni koʻrsatadiki, ayollar jinoyatchiligi oʻzgarmas emas, balki hayotning turli sohalaridagi oʻzgarishlar, albatta, uning tuzilishiga ham oʻz taʼsirini koʻrsatadi va u ilgari oʻzida boʻlmagan xususiyatlarni kasb etib boradi.
Ayollar jinoyatchiligida taʼmagirlik jinoyatlarining soni koʻpchilikni tashkil etib kelgan. Bu tarixiy fakt, 50 yil oldin va hozirda ham shunday. Shu bilan birga ayollar jinoiy faoliyatining taʼmagirlik yoʻnalishini amalga oshirishning anchagina nozik mexanizmlari mavjuddir. Ayollarning kasbiy faolligi jinoyatchilarning jamiyatga qarshi qaratilgan maqsadlarini amalga oshirishlari uchun qoʻshimcha imkoniyatlar yaratadi.
Ayollar tomonidan shahar va qishloqda sodir etiladigan jinoyatlarning maʼlum farqlari mavjud. Shaharga xos jinoyatlar: oʻgʻrilik, firibgarlik, savdo qoidalarini buzish, oʻzlashtirish, badanga shikast yetkazish hisoblansa, qishloqda: taʼqiqlangan ekinlarni yetishtirish koʻproq uchraydi.

[1] Antonyan Yu.M. Prestupnost sredi jengsin. M., 1992. 34.s.
[2] Serebryakova V.A. Kriminologicheskaya xarakteristika jenщin-prestupnis//Voprosы borbы s prestupnostyu. 1971, №14. 5.s.
Bundan tashqari, shaharlarda oilaviy maishiy mojarolar natijasi sifatida shaxsga qarshi jinoyatlar koʻproq sodir etiladi.
Masalan, Sh. TTZ zavodida shtampovkachi boʻlib ishlagan va shu zavodda yigʻuvchi slesar boʻlib ishlovchi turmush oʻrtogʻi bilan zavodga qarashli Buyuk ipak yoʻli koʻchasida joylashgan 4-yotoqxonada istiqomat qilgan. Ikki nafar farzandlari bor. Sh. turmush oʻrtogʻini shu yotoqxonada yashovchi A.ga rashk qilishi tufayli tez-tez janjal boʻlib turgan. Navbatdagi janjallardan birida Sh. stol ustida turgan oshxona pichogʻini olib, erining qorniga sanchadi. Soʻngra erini shu ahvolda qoldiradi va pichoqni lattaga oʻrab, “Doʻrmon” qishlogʻi hududidan oqib oʻtuvchi ariqqa tashlab yuboradi[1].
Ayollar jinoyatchiligining yana bir oʻziga xos xususiyati – oʻta xavfli retsidivist deb topilgan ayollar sonining juda kam ekanligidadir.
Ammo haqiqatda esa ular sodir etilgan ayrim jinoyatlar, masalan, oʻgʻrilik, firibgarlik va hokazolarning retsidivi yuqori hisoblanadi. Qasddan badanga shikast yetkazish, qasddan odam oʻldirish kabi jinoyatlarning retsidivi mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlarga nisbatan bir necha marta kam.
Ayollarga xos xususiyatlardan yana biri ular jinoyatni asosan yolgʻiz oʻzlari sodir etadilar. Guruh tarkibida koʻpincha oʻgʻrilik, kasb bilan bogʻliq jinoyatlarni sodir etadilar. Talonchilik, bosqinchilik jinoyatlarini sodir etishda ular asosan yordamchi sifatida ishtirok etadilar.
Ayollar jinoyatchiligida roʻy berayotgan oʻzgarishlarni oʻrganish birinchi navbatda:
a) ayollar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning statistik qonuniyatlarini;
b) ayol – jinoyatchiga kriminologik tavsif berishni;
v) ayollar jinoyatchiligi tuzilishini aniqlash imkonini beradi.
Qisqa qilib aytganda, erkaklar va ayollar jinoyatchiligining nafaqat oʻxshash tomonlari va farqlarini, balki ular rivojining yoʻnalishi, oʻziga xos xususiyatlari va sifatiy oʻzgarishlarni aniqlash fan uchun ham, amaliy faoliyat yuritishda ham muhim ahamiyatga egadir.