Абу таълим ва дидактик қарашлари райҳона беруний (973-1048)

Астрономик жадваллар (зиж). Астрономия
ўрта асрлар шарқида аниқ фанлар орасида етакчи ўринни егаллаган.
У ҳолда на суғориладиган деҳқончилик, на денгиз ва қуруқлик савдосидан воз
кечиб бўлмайди. ИХ асрга
келиб Араб тилида астрономия бўйича биринчи мустақил асарлар пайдо бўлди, улар орасида
астрономик ва тригонометрик жадваллар тўпламлари
(зижи) алоҳида ўрин егаллади. Зижлар вақтни ўлчаш учун ишлатилган ва улар
юлдузларнинг самовий соҳадаги позицияларини, шунингдек, қуёш ва
ой тутилишини ҳисоблаш учун ишлатилган.
129
Биринчи зижлар орасида" Зиж ал-Хоразмий "
ҳам Шарқда, ҳам Ғарбий Европада бу соҳада ўрта аср тадқиқотлари учун асос бўлиб хизмат
қилган. Гарчи" Зиж ал-Хоразмий "
асосан
бўлади
қайта ишлаш

Браҳмагуптанинг Браҳмагупта Сутасиддҳанта, ундаги кўплаб маълумотлар

Яздигерднинг форс даври бошида берилган ва сайёраларнинг Арабча номлари билан бир қаторда
ушбу Зиж сайёраларининг тенгламалар жадвалларида уларнинг форсча
номлари мавжуд. Ушбу зижга яҳудийлар даврини ҳисоблаш ҳақидаги рисола ҳам илова қилинган
. Ал-Хоразмийнинг турли манбаларда тилга олинган "Солномалар китоби
"сақланмаган.
Китоб хронология ва тақвим бўлими билан бошланди, бу
амалий астрономия учун жуда муҳим еди, чунки тақвимлардаги фарқ туфайли
қийин
бу еди
аниқлаш учун
аниқ
танишув.
Мавжуд ой, қуёш ва ой тақвимлари ва
хронологиянинг турли хил бошланиши кўплаб турли даврларга олиб
келди ва турли халқлар бир хил воқеани бошқача санашди.
Ал-Хоразмий Исломий Юлиан тақвимини (
"рум"тақвими) тасвирлаб берган. Шунингдек, у турли даврларни, шу жумладан
Ҳиндистоннинг енг қадимги даврини (милоддан аввалги 3101 йилда бошланган) ва "Aleksandr даври"
ни(милоддан аввалги 1 йил 312 октябрда бошланган) таққослаган. Ал-Хоразмий ҳисоб-китобларига кўра,
Ислом даврининг бошланиши 16 йил 622 июлга тўғри келади.
Алхорезми
арин деб номланган жойдан ўтган меридианни
вақт ҳисобланган дастлабки meridian сифатида қабул қилди. I. Y. Крачковский аринни Ҳиндистоннинг Ужжайн шаҳри билан аниқлади
1
. Бу
Ужжаин meridian Шри Lanka оролида meridian билан бир вақтга тўғри келди, деб ҳисоблайди, чунки Зиж "Арин гумбаз" деган маънони англатади
, гўёки екваторда ётган;
Ҳиндистон географлари кўра, Ернинг" ўрта жойда"
, нол meridian ва екватор кесишиши, муайян
"гумбаз"ёки" Ужжаин гумбази " мавжуд. Араб тилида
Ужжаин ва Арин сўзлари жуда фарқ қилмайди, шунинг учун "Ужжаин гумбази"
"Арин гумбази" ёки оддийгина Аринга айланди.
1.
Крачковский И. Y. Араб географик адабиёти. Иншолар, вол. ИВ.
- Москва, 1957, 69-71 бетлар.
130