Абу таълим ва дидактик қарашлари райҳона беруний (973-1048)

Ҳиндистон ҳисоби ҳақида китоб. Ал-Хоразмий
Араб рақамлари ва ўнлик тизимни оммалаштиришга ёрдам берган "ҳиндларни ҳисоблаш бўйича китоб" ёзган
.
позицион
ёзиш тизимлари
рақамлар

Халифалик давомида, мусулмон Испанияга қадар. Арабча матн

йўқолган, аммо ХИИ
аср лотин унинг таржимаси, алгоритмми де numero Индорум, сақланиб қолган. Лотин таржимасида
ал-Хоразмийнинг асл матнининг кўп тафсилотлари сақланмаган. Китоб
нафақат
Шарқ, балки Ғарбнинг кейинги қўлланмаларига ҳам катта таъсир кўрсатди.
Китобда
тўққизта Арабча рақам ва нолдан иборат ўнлик рақамни топиш тасвирланган. Ал-Хоразмий
рақам ёзишда нолдан фойдаланган биринчи математик бўлиши мумкин. Асл
"ҳиндларни ҳисоблаш китоби" да квадрат илдизни топиш усули тасвирланган
, аммо лотин таржимасида у мавжуд емас.
Ҳиндларни ҳисоблаш китоби ёзилганидан икки юз йил ўтгач,
Ҳинд тизими бутун Ислом оламига тарқалди.
Европада" Арабча " рақамлар биринчи marta 1200 атрофида еслатиб ўтилган.
Арабча
рақамлар
дастлаб
ишлатилган
фақат

университетларда. 1299 йилда Италиянинг Флоренсия

шаҳрида Араб рақамларидан фойдаланишни тақиқловчи қонун қабул қилинди. Аммо
Араб рақамлари италиялик савдогарлар томонидан кенг қўлланила
бошлагач,16-асрга келиб улар ҳали ҳам италиялик савдогарлар томонидан ишлатила бошланди. бутун Европа уларга ўтди
1
. 18-аср бошларига қадар
Россияда Kirill саноқ тизими қўлланилган, шундан сўнг у
Араб рақамларига асосланган саноқ тизими билан алмаштирилган
.
Китоб Ернинг расмлари. Математика ва астрономияга оид асарлар
унинг географияга оид асарлари билан ҳам боғлиқ еди. Ал-Хоразмийнинг
"ер тасвири китоби" – Араб тилидаги биринчи географик иншо
ва математик географияга оид биринчи иншо-
бу fanning ривожланишига кучли таъсир кўрсатди.
Араб тилида биринчи marta у
ўша пайтгача маълум бўлган Ернинг яшаш жойини тасвирлаб берди, 2402 аҳоли пункти ва
енг муҳим аҳоли пунктларининг координаталари билан харитани берди. Кўп жиҳатдан у
1
Сулаймонов Ҳ. S. Хоразмийнинг педагогик қарашлари. // Педагогика тарихи.
Дарслик. K. Хошимов томонидан таҳрирланган.- Tashkent:Укитувчи, 1998. - п. 67.
131
У юнон асарларига (Птоломей географияси) таянган, аммо унинг китоби
Ернинг расмлари шунчаки ўтмишдошлари асарларининг таржимаси емас, балки
кўплаб янги маълумотларни ўз ичига олган асл асардир. U
Византия, Хазария ва Афғонистонга илмий експедициялар уюштирди
.Унинг раҳбарлигида ер меридианининг бир даража узунлиги ҳисоблаб чиқилган (ўша даврлар учун жуда аниқ)
, лекин унинг асосий илмий
ютуқлари математика билан боғлиқ. "Ер расмлари китобида"
кенглик ва узунлик таърифи берилган. Форобий сингари Хоразмий
ҳам ўз даври илмларини тизимлаштириш ва таснифлашга ҳаракат қилади
.
Хоразмийда фанларнинг таснифи қуйидагича:
I. "шариат" фанлари ва унга алоқадор "Араб" фанлари:
1 . Фиқҳ,
Яъни.
мусулмон иловаси
ҳуқуқий тадқиқотлар.
2. Калам.
3. Грамматика. 4. Шеърият. 5. Хронология фани.
ИИ.
"Араб бўлмаган" фанлар ("юнон" ва "бошқа халқлар"):
1. Назарий фалсафа. 2. Амалий фалсафа: ахлоқ,
уй иқтисодиёти (уй бошқаруви), сиёсат (шаҳар
ва давлат бошқаруви). 3. Метафизика. 4. Математика фанлари (арифметика,
геометрия, астрономия, мусиқа фанлари). 5. Табиий фанлар
(тиббиёт, метеорология, минералогия, алкимё, механика).
6. Мантиқ.
1
Умуман Хоразмийнинг қарашларини перипатетизм деб таърифлаш
мумкин. Хоразмий фалсафасининг ўзи
"нарсалар ҳақиқатлари"фани деб таърифланади. Ҳар бир нарса материя ва шаклнинг бирлигидир.
"Ибтидоий материя-бу шакл ташувчиси бўлган ҳар бир танадир. Шакл
-бу нарсанинг тузилиши ва унинг ташқи кўриниши, уни бирламчи материяни рўйхатдан ўтказиш натижасида олади
."
Хоразмий бир қатор фалсафий категорияларни белгилайди,
бундай
қандай,
"жой",
"вақт",
"вақтинчалик
фаолият",
"табиий тана" ва бошқалар.
Ўша даврнинг енг долзарб масалаларидан бири жисмларнинг бўлиниши муаммоси
еди. Хоразмий, бир томондан,
жисмларнинг чексиз бўлиниши мумкинлигини даъво қилган, аммо уни "концептуал" деб атайди
1.
Хоразмий Muhammad. Астрономик рисолалар. B. Ахмедов tahrir қилган-Тошкент:
Фан, 1983. - п. - 6.
132
бўлиниш", яъни.кейинчалик Ибн Сино
"потенциал бўлиниш" деб атаган хаёлий. Бироқ, Хоразмий айтганидек,
"табиий, яъни моддий бўлинишнинг чегараси бор, чунки
бўлинувчи жисм аслида табиатда енг кичик бўлган
кичикга етади. Файласуфлар айтганидек, уни ҳис қилиш учун нозикдир
."
Хоразмий ўша давр муаммоларидан келиб
чиқиб, руҳ тушунчасини кўриб чиқади. "Табиий руҳ", "ҳайвонлар
руҳи", "шахсий руҳ" тушунчаларини очиб бериб, уларни
тирик жисмларда содир бўладиган моддий жараёнлар билан чамбарчас боғлайди.
Хоразмий "жон" ни тушуниши билан
платонизмнинг асосий таклифларини, яъни маълум бир
умумий мавжудотлар дунёсининг мавжудлигини танқид қилади. У шундай дейди: "умумий руҳ
,
масалан,Зайд, Умар ва барча инсоний шахсларга нисбатан тур бўлган оддий одам тушунчасига ўхшайди.
"Умумжаҳон руҳ-бу Зеид, Умар ва
ҳайвонларнинг ҳар бир шахсининг руҳлари қамраб олинган. У фақат
тасаввурда мавжуддир,
худди тасаввурда фақат"оддий одам" ва "умумий ақл"мавжуд.
Умумий руҳнинг мустақил мавжудлигига келсак
, кўплаб файласуфлар таъкидлаганидек, бу ундай емас"
1
.
Абу Абдуллоҳ Хоразмийнинг педагогик қарашлари
, фанлар таснифи,
"Фанлар калитлари" асаридаги енсиклопедик маълумотлар
Ўрта Осиё, яқин Шарқ мамлакатларида ўрта аср ижтимоий-педагогик фикрининг шаклланишига катта таъсир кўрсатди
ва Europe.In
1983 йил Ўзбекистон 1200-йилни кенг нишонлади юбилей ал-Кҳорезми.
Ин
Хива
йилда
ҳурмат
ал-Хоразмий
ўрнатилган
monument.
Ин Тошкент (Ўзбекистон), массив ва кўчага ал-Хоразмий номи
берилган. 2017 йилдан бошлаб Тошкент ахборот
технологиялари университети Ал-Хоразмий номи билан аталди.
1
Сулаймонов Ҳ. S. Хоразмийнинг педагогик қарашлари. // Педагогика тарихи.
Дарслик. K. Хошимов томонидан таҳрирланган.- Tashkent:Укитувчи, 1998. - п. 72.
133