Абу таълим ва дидактик қарашлари райҳона беруний (973-1048)

АБУ АБДУЛЛОҲНИНГ ПЕДАГОГИК ҚАРАШЛАРИ
Хоразмий (тахминан. 783-тахминан. 850)
Абу Абдуллоҳ Muhammad ибн Мусо
Ал-Хоразмий-ИХ асрнинг енг буюк олими
ва енциклопедисти. Хоразмда
(ҳозирги Ўзбекистон ҳудуди) туғилган,
кейинчалик яқин Шарқда яшаган
ва
у ерда яқин ва Ўрта Шарқдаги илк енсиклопедиялардан бири бўлган " Мафотих ал-улум "("илмлар калитлари китоби") ижодкори сифатида кенг танилган
Шарқда. Ушбу китоб ўша давр ҳолати ҳақида моҳиятан тўлиқ тасаввур беради
ва
ўша даврда тўпланган улкан материалларни умумлаштириш асосида ёзилган. Қоғозда
бундай усулларнинг асослари келтирилган.
фанлар,
қандай
ҳуқуқий тадқиқотлар,
фалсафа,
мантиқ,
шеърият.астрономия, математика, тиббиёт ва бошқалар.
Олимнинг ҳаёти ҳақида жуда кам маълумот сақланиб қолган. U
783 йилда Хивада туғилган. Ал-Хоразмийнинг ватани Хоразм
бўлиб,унга қуйидагилар киради
йилда
ўзим
ҳудуд
Замонавий Ўзбекистонда
ал-Хоразмий ҳақида охирги еслатма
Халифа Ал-Васиқ вафот етган 847 йилга тўғри келади. Ал-Хоразмий
унинг ўлимида ҳозир бўлган одамлар орасида тилга олинади. Одатда у 850 йилда вафот етган деб тахмин
қилинади.
Ал-Хоразмий катта маданий ва илмий
ривожланиш даврида туғилган. У бошланғич маълумотни таниқли
олимлардан олган Трансохиана ва Хоразм. Уйда у учрашди

124
Ҳиндистон ва юнон илм-фан билан, ва у яхши

ташкил олим сифатида Бағдодга бор.
819 йилда Ал-Хоразмий Бағдод чеккасига кўчиб
ўтди Каттраббула. У ҳаётининг муҳим даврини ўтказди Бағдод,
остида хизмат қилган Халифа ал-Маъмун (813-833).
"Донолик уйи"
(Арабча."Байт ал-ҳикма"). Халифа бўлишдан олдин, ал-Маъмун
халифаликнинг Шарқий вилоятларининг ҳокими еди ва
ал-Хоразмий ал-Маъмуннинг суд олимларидан бири бўлган бўлиши мумкин 809.
Ин унинг асарларидан бири Ал-Хоразмий мақтаган
ал-Маъмун, унинг " севгиси илм-фан ва
олимларни унга яқинлаштириш истаги, уларга ҳомийлик қанотини кенгайтириш ва
уларга тушунарсиз бўлган нарсаларни аниқлашга
ва улар учун қийин бўлган нарсаларни енгиллаштиришга ёрдам бериш." "Донолик уйи" ўзига хос
Фанлар Академияси бўлиб, у ерда Сурия, Миср, Форс,
Хуросон ва Трансохиана олимлари ишлаган. Унда
кўплаб қадимий қўлёзмаларга ега кутубхона ва астрономик расадхона мавжуд еди.
Бу ерда кўплаб юнон
фалсафий ва илмий асарлари Араб тилига таржима қилинган. Шу билан бирга
у ерда Ҳаббош Ал-Ҳасиб, Ал-Фарғоний, Ибн Турк, Ал-Кинди ва бошқа таниқли
олимлар ишлаган.
Халифа Ал-Маъмун томонидан топширилган Ал-Хоразмий
ернинг ҳажми ва атрофини ўлчаш учун асбоблар яратиш устида ишлаган
. 827 йилда Синжарал чўлида Хоразмий
қадимги даврларда топилган ер атрофини аниқлаштириш мақсадида ер меридиани ёйи даражасининг узунлигини ўлчашда иштирок етди
.
Синжар чўлида олинган ўлчовлар
700 йил давомида аниқлиги бўйича тенгсиз бўлиб қолди.
830 йил атрофида Muhammad ибн Мусо Ал-Хоразмий яратди
algebra бўйича маълум бўлган биринчи рисола
Араб тилида.
Алхорезми ўзининг иккита асарини
Бағдод олимларига ҳомийлик қилган Халифа Ал-Маъмунга бағишлади.
Томонидан
Халифа Ал-Васиқ (842-847)
ал-Хоразмий
u
хазарларга експедиция олиб борди. Бу ҳақда охирги еслатма 847 йилга
тўғри келади.
Ал-Хоразмий дастлаб алгебрани
чизиқли ва квадрат тенгламаларни ечишнинг умумий усуллари тўғрисида мустақил фан сифатида киритди,
125
Мен бу тенгламаларнинг таснифини бердим. Илм-фан тарихчилари
алхорезмининг илмий ва оммалаштирувчи фаолиятини юқори баҳолайдилар
. Таниқли фан тарихчиси Ж. R. R. Tolkien. Сартон уни
"ўз даврининг енг буюк математикаси ва ҳамма
нарсани барча замонларнинг енг буюк олимларидан бири деб атаган
."
Ал-Хоразмий асарлари Араб тилидан лотин тилига,
сўнгра янги Европа тилларига таржима қилинган. Улардан
математика бўйича турли дарсликлар яратиш учун фойдаланилган. Ал-Хоразмий асарлари
Уйғониш даври фанининг ривожланишида муҳим рол ўйнади ва
Шарқ ва Ғарб мамлакатларида ўрта аср илмий тафаккурининг ривожланишига самарали таъсир кўрсатди
.
Ал-Хоразмий
томонидан ишлаб чиқилган
батафсил маълумот

sinus функсияларни ўз ичига олган тригонометрик жадваллар. ХИИ ва ХИИИ асрларда

Ал-Хоразмий китоблари асосида
"Кармен де Алгорисмо" ва "Алгорисмус vulgaris" асарлари лотин тилида ёзилган бўлиб,
улар кўп асрлар давомида долзарб бўлиб келган. 16-асрга қадар унинг арифметикага оид китобларининг таржималари
Европа университетларида
математиканинг асосий дарсликлари сифатида ишлатилган. 1857 йилда Шаҳзода Балдассаре
Бонкомпагни таржимасини киритди ҳиндларни ҳисоблаш китоби
деб номланган китобнинг биринчи қисми сифатида
арифметикага оид рисолалар.
Ал-Хоразмий жиддий асарлар муаллифи astronomy.
Ин у сайёраларнинг ҳақиқий ҳолатини ҳисоблаш,
паралакс ва тутилишларни ҳисоблаш, астроложик жадвалларни
(зиж) тузиш, ойнинг кўринишини аниқлаш, календарлар ва бошқалар ҳақида гапиради. Унинг
астрономияга оид ишлари Ҳинд астрономлари асарларига асосланган. U
қуёш, ой ва сайёраларнинг позициялари
ва қуёш тутилиши ҳақида тўлиқ ҳисоб-китобларни амалга оширди. Ал-Хоразмийнинг астрономик жадваллари Европа
ва кейинчалик Хитой тилларига таржима қилинган.
География соҳасида Ал-Хоразмий ёзган
Ернинг сурати китоби (китоб сураси), унда у
Птоломейнинг баъзи қарашларига ойдинлик киритди. Китобга дунёнинг тавсифи, харитаси ва
енг муҳим жойларнинг координаталари рўйхати киритилган.
Алхорезми харитаси қадимги юнон астрономи харитасидан кўра аниқроқ бўлишига қарамай, унинг асарлари
Европада ишлатилган Птолемей географиясини алмаштирмади.
126
Ал-Хоразмий ўз кашфиётларидан фойдаланиб,
Птоломейнинг география, астрономия ва астрология бўйича тадқиқотларини тузатди.
"Маълум дунё" харитасини яратиш учун ал-Хоразмий 70
географнинг асарларини ўрганган.
Ал-Хоразмий 9 асар муаллифи:
1.
Ҳиндларни ҳисоблаш бўйича китоб (арифметик рисола,
Қўшиш ва айириш бўйича китоб);
2.
Algebra ва ал-муқобала ҳисоблари бўйича қисқа китоб (китоб
ал-жабр вол-муқобала);
3.
Астролабе ёрдамида ҳаракатлар ҳақида китоб (китоб ал-амал
би-л-астурлабат) —
йилда
тугалланмаган
шаклида
ёқилган

Ал-Фарғонийнинг ishida ушбу китобнинг 41-42-бўлимларида

намоз вақтини аниқлаш учун махсус компас тасвирланган;
4.
Қуёш соати ҳақида китоб (китоб ар-руҳама);
5.
Ер расмлари китоби (География китоби, "китоб Surat
алард");
6.
Иброний ва яҳудий байрамлари ҳақида рисола (Рисала фи Истиҳраж
Тарих ал-ёҳуд ва Аядиҳим);
7.
Астролабе қурилиши ҳақидаги китоб сақланмаган ва
фақат бошқа манбалардаги маълумотлардан маълум.;
8.
Астрономик жадваллар ("Зиж");
9.
Тарих китоби-таниқли одамларнинг мунажжимлар башорати.
Ушбу 9 китобдан фақат 7 таси бизгача етиб келган. Улар
ал-Хоразмийнинг ўзи ёки лотин таржималарида ёки
Араб шарҳловчилари томонидан матн шаклида сақланиб қолган.