Abuzalova M

Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi. Bu nazariya tarafdorlari tildagi 
barcha so‘zlar ibtidoiy kishilarning birgalashib mehnat qilishlari jarayonida 
mehnat qilishga undaydigan ixtiyorsiz qiyqirishlar natijasida paydo 
bo‘lgan, deb da’vo qiladilar. Uning asoschisi XIX asrning ikkinchi yarmida 
yashagan fransuz faylasufi L.Nuaredir. Nemis olimi Karl Byuxer ham shu 
nazariyani qo‘llab quvvatlagan. Mehnat qiyqiriqlari nazariyasi undov 
nazariyasiga o‘xshab ketadi. Biroq bunda qiyqiriq va hayqiriqlar 
kishilarning mehnati jarayonida yuz beradi. Instinktiv qiyqiriqlar mehnat 
bilan bog‘liq bo‘lsa-da , u biologik faktordir. Mehnat qilishdagi 
hayqirishlar mehnat jarayonidagi harakatni bir maromga solish uchun 
vosita bo‘lgan, xolos. (Bu hozirda ham xuddi shunday.) Ammo hayqiriqlar, 

---

206 
qiyqiriqlar mantiqan hech qachon kishilarning aloqa vositasi bo‘la olgan 
emas. 
Imo-ishoralar nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari nemis olimi 
Vundt va akademik N.Y.Marr bo‘lib, ularning fikricha, insonlar tovush tili 
paydo bo‘lgunga qadar bir birlari bilan imo-ishora orqali aloqa qilganlar. 
Marrning da’vo qilishicha , odamlar yarim million yil davomida “imo-
ishora tili” orqali aloqa qilganlar va keyinchalik bu tovush tiliga aylangan. 
Agar insoniyatning hayvonot dunyosidan ajralib chiqqanligini, qorin 
to‘yg‘azish maqsadidagina mehnat qilganligini, jamoa bo‘lib mehnat qilish 
natijasida tilning paydo bo‘lishiga ehtiyoj tug‘ilganligini hisobga olsak, 
kishilarning muhim aloqa vositasi bo‘lgan tilga imo-ishora juda kichik bir 
qo‘shimcha vosita bo‘lganligini anglab yetish qiyin emas. Demak, inson 
nutqi taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida imo-ishora tili kishilarning 
o‘zaro aloqa qilishlarida yagona vosita bo‘lgan edi, degan fikr ilmiy
jihatdan asosli emas.
XIX asrning ikkinshi yarmida ijtimoiy kelishuv nazariyasi  ham
paydo bo‘ldi. Bu nazariya vakillarining fikricha, narsa- buyum, voqea- 
hodisalarni nomlashda odamlar o‘zaro kelishib olishgan. Bu fikr ijtimoiy 
kelishuv nazariyasining ham asosi aniq emasligini ko‘rsatib turibdi. 
Vaholanki, o‘zaro kelishuv vositasi, asosan, tildir. O‘zaro ijtimoiy kelishuv 
uchun insonda yuqori darajada rivojlangan tafakkur va til bo‘lmog‘i zarur. 
Bu nazariya tilning paydo bo‘lishini emas, balki til rivojlanishining ba’zi 
tomonlarinigina ko‘rsatib bera oladi, xolos.
Yuqorida sanab o‘tilgan nazariyalarning hech biri tilning paydo 
bo‘lishi masalasini inson, tafakkur va jamiyatning paydo bo‘lishi bilan 
bog‘lab o‘rganmaydi. Shunga ko‘ra, ular tilning kelib chiqishi va 
rivojlanishi masalasini to‘g‘ri yoritishga ojizdir. Bu masalaga XIX asr oxiri 
XX asr boshlarida paydo bo‘lgan dialektik matearializm asoschilari, 
yuqoridagilardan farqli o‘laroq, bir qadar to‘g‘ri yondashadilar. Dialektik 
materializm oqimining namoyandalari nemis olimlari K.Marks va 
F.Engelslar bo‘lib, ular “Maymunning odamga aylanish protsessida 
mehnatning roli”, “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi” kabi 

---

207 
qator asarlarida tilning paydo bo‘lishi muammosiga katta e’tibor 
qaratganlar. Ularning yozishlaricha, bundan taxminan bir million yillar 
muqaddam yer yuzida odamsimon maymunlarning juda taraqqiy etgan 
nasli yashagan. Ular, odatda, yerda yurishgan, oldingi ikki oyoqlari qo‘l 
vazifasini bajargan. Odamsimon maymunlar oldingi oyoqlari bilan dastlab 
tabiatdagi tayyor predmetlardan qurol sifatida foydalanganlar va ko‘proq 
tik yurishni o‘rgana boshlaganlar. Tik yurish asta-sekin ular uchun hayotiy 
zaruratga aylangan, shu tariqa ozod bo‘lgan qo‘l borgan sari ko‘proq va 
turli-tuman ishlarni bajarishga moslashgan. Kishilik jamiyatining, til va 
tafakkurning paydo bo‘lishi mehnat tufayli maymunning odamga aylanishi 
bilan bog‘liq. 
Bu nazariya bir qancha asosli biologik va sotsial faktorlarga tayanib, 
ilmiy farazlar qiladi. Hozirgi tarix, antropologiya kabi ko‘pgina fanlar 
odam, jamiyat, til, tafakkur va nutqning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi 
talqinlarda shu ilmiy farazlardan foydalanadi. Biroq, shuni ham ta’kidlash 
zarurki, keyingi yuz yillar davomida odamsimon maymunlar ustida olib 
borilayotgan maxsus tajribalar “odam odamsimon maymunlardan 
tarqalgan” degan fikrni bir qadar rad etmoqda.
Diniy ta’limotga oid muqaddas kitoblarda esa til insoniyatga olloh 
tomonidan in’om etilgan ne’matdir, mazmunidagi fikrlar ilgari suriladi. 
Demak, mazkur muammo mifologik dunyoqarash davrida ham, diniy va 
ilohiy qarashlar zamirida ham o‘z aksini topgan va o‘ziga xos ravishda o‘z 
yechimiga ega bo‘lgan ham. Ildizlari eramizdan oldingi uzoq ming 
yilliklarga borib taqaladigan qadimgi Hind va Chin, Misr va Bobul, Eron 
va Yunon asotir va rivoyatlarida ham, qo‘shiq va ertaklarida ham tilni