Abuzalova M

Morfologik tamoyil. Bu prinsip bo‘yicha so‘zshakllar qanday talaffuz 
etilishidan qat’iy nazar, bir xil yozilishi talab etiladi. Demak, morfologik 
prinsip asosida yozilgan so‘zlar jonli so‘zlashuvdagi talaffuzga muvofiq 
kelmaydi. O‘zbek tilining orfografiyasi (imlo qoidalari ), asosan, shu 
tamoyilga asoslangandir. Chunonchi, yozibdi, ishda, maqtamoq, to‘qson, 
qochdi, rost, po‘stdumba, Samarqand, muomala, gazeta singari so‘zlar 
(jonli nutqda yozipti, ishta, maxtamoq, to‘xsan, qoshti, ros, po‘sdumma, 
Samarqan, muomila, gazet tarzida aytilsa-da) asliga muvofiq yoziladi. 
Qo‘shma va juft so‘zlar, ko‘m-ko‘k, qip-qizil kabi sifatlar, har vaqt, bir 
mahal kabi ravishda ham morfologik prinsip asosida yoziladi. 
Rus tili orfografik qoidalarida ham morfologik prinsip etakchi rol 
o‘ynaydi. Masalan, rus tilidagi часовой, города, подписка, вокзал, 
дорога, товар, команда, окно, вода, совпадать singari so‘zlar jonli 
so‘zlashuvda часавой, гарада, патписка, вакзал, дарога, тавар, 
каманда, акно, вада, сафпадат  tarzida aytiladi. Yuqoridagi kabi asliga 
ko‘ra yoziladi. A.N.Gvozdevning «Основы русской орфографии». (M., 
1963, стр. 54) kitobida qayd etilgan ma’lumotga ko‘ra, rus tili imlo 
qoidalarining 71,4 foizi morfologik tamoyilga asoslangan.
 Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu prinsip bo‘yicha so‘zlar hozirda 
qanday talaffuz qilinishiga qarab emas, qadimdan an’anaga aylanib qolgan 
qoidalar asosida yoziladi. Demak, so‘zlarning aytilishi uning yozilishidan 
farq qiladi. Biroq bunda morfologik prinsipdagi kabi morfemalarning 
yagona shakllanishiga, grammatik qoidaga rioya qilinmaydi. Aksincha, 
so‘zlarning yozma ifodasi ularning tarixan o‘zlashib singib ketgan shakliga 
teng keladi. O‘zbek tilida bu tamiyildan, odatda, badiiy uslubda ko‘proq 
foydalaniladi: Masalan: 
1) maqsad ravishdoshi qo‘shimchasi [-gani] o‘rnida uning tarixiy 
ko‘rinishlari [-gali], [-g‘ali], [-qali], [-kali] qo‘llaniladi: Ko‘rgali 
keldingmi, yor, kuydirgali keldingmi, yor (Qo‘shiqdan);

---

273 
2) sifatdoshning [-r/-ar] shakli [-ur] tarzida ishlatiladi: Shirin bo‘lsang, 
yalab ado qilurlar, Acchchiq bo‘lsang talab ado qilurlar (E.Vohidov); 
3) [-mi] so‘roq yuklamasi [-mu] shaklida qo‘llaniladi: Sevgini tortib 
bo‘larmu, toshu tarozu bilan (E.Vohidov); Sen bahorni sog‘inmadingmu 
(A.Oripov); 
4) [-gin] buyruq - istak mayli shakli [-gil], [-g‘il] tarzida ishlatiladi: 
Bas, yetar, ko‘ksimga urmagil xanjar (A.Oripov); 
5) chiqish kelishigi shakli [-dan] ko‘pincha, [-din] tarzida beriladi: 
Gavhar balchiqqa tushgani bilan qimmati ushalmas va o‘z bahosidan 
qolmas (I.Sulton) va h.k.
Kabutar, muomala, musicha, taqozo, erur kabi so‘zlar ham tarixiy – 
an’anaviy tamoyil asosida yozilgan. 
G‘arbiy yevropa tillarida, jumladan, ingliz, fransuz, nemis tillarida 
ham shu prinsipga amal qilinadi. Chunonchi, ingliz tilidagi to live [live] 
(yashamoq), to work [we:k] (ishlamoq), to condemn [ken’dem] (yomon 
ko‘rmoq), debt [det] (qarz), light [alti] (yorug‘) kabi so‘zlar; fransuz 
tilidagi Paris (Parij), homologue  
(insonshunoslik) so‘zlari; nemis tilidagi tisch (stol), deutsch (nemis tili 
) so‘zlari tarixiy – an’anaviy tamoyil asosida yozilgan. Rus tilidagi 
красивого, большого, здания, корова, собака so‘zlari ham shular 
jumlasidandir.