Adabiy til me’yorlari

4. Tinish belgilarining ishlatilishi
Hozirgi o`zbek adabiy tilining punktuatsion me’yori tilshunoslikning “Punktuatsiya” bo`limida o`rganiladi. O`zbek tilida 10 ta tinish belgisi bo`lib, ular quyidagi o`rinlarda qo`llanishi me’yor sanaladi.
1. Nuqtaning ishlatilishi. Nuqta quyidagi o`rinda qo`yiladi:
1) tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov (his - hayajon) gapdan keyin: Oltin kuz fasli kirib keldi. Darslarni o`z vaqtida tayyorlab yurgin. Koshki, uning kuchi yetsa.
2) birincha qismida nuqta, ko`p nuqta, undov yoki so`roq belgisi bo`lgan ko`chirma gap o`rtasoda kelgan muallif gapidan keyin: “Men hozir jo`nayman, -dedi u. –Siz esa yarim soatlardan keyin yo`lga chiqing”.
3) qisqartirilgan ism va familyaning birinchi harfi yoki qismidan keyin:
M.Ism. (Mirzakalon Ismoiliy).
4) sanash yoki ayrim fikrning qismini ifodalagan va oy, kun, yilni bir – biridan ajratish uchun qo`llangan raqam yoki harfdan keyin: 27.09.2002 kabi.
2. So`roq belgisining ishlatilishi. So`roq belgisi quyidagi holda ishlatiladi:
1) so`roq gapdan keyin: Ishga tayyormisiz?
2) so`roq gap birdan oprtiq bo`lishi mumkin. Bunda:
a) so`roq gap mustaqil bo`lsa, har biridan so`ng so`roq belgisi qp`yiladi:
Qishloq qanday? Og`aynilar yaxshi yurishibdimi?
b) agar so`roq gap mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa va qoshma gap tarzda bo`sa eng so`ngi so`roq gapdan keyin qo`yiladi: -kim kelyapti: sarvarmi, Rahbarmi yo akangni bolalarini yetaklab kelyapsanmi?
3) gap darak gap bo`lib, undagi biror so`z yoki ibora noaniq bo`lsa va gumon ifodalansa, undan keyin so`roq belgisi qo`yiladi: Bu ishning hammasini yarim soat (?) ichida bajarar ekanmiz.
3. Undov belgisining ishlatilishi. Undov belgisini quyidagi holda ishlatiladi:
1) his – hayajon ifodalangan gapdan keyin: Yoshligimizda naqadar baxtiyor edik!
2) buyurish, tilak, orzu ma’nosini ifodalangan gapdan keyin: Hoziroq bularni ko`zimdan yo`qot! Qani edi qush kabi osmonda parvoz qilsa!
3) gap boshida klib, kuchli his – hayojan ifodalangan undalma, undov hamda ha va yo`q so`zidan keyin: Yo`q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon! Azizlar! Sizni mustaqillik bayram bilan tabrikliman!
Bunda undocdan oldingi so`z mustaqil gap sifatida qaraladi:
1) fikr tugallanmaganda: Agar hozir gapingizni to`xtatmasangiz……
2) so`zlovchining o`ylashi, mulohaza qilishni ko`rsatadi: Bugun…. bugun oldingizga o`tsam bo`ladimi?
3) ba’zan kimningdir savoliga javob bermay, indamay turganini ko`rsatish uchun : -Mendan rozimassiz, bilaman kechirmaysiz…..
4) biror so`z yoki gapning tushurilganini ko`rsatish uchun: Bugun yettinchi bo`limga kelib,…….fig`oni oshdi.
Ko`p nuqta, undov va so`riq belgisining birga kelishi. Gap mazmuni mazkur tinish belgisining birga qo`llanilishini taqoza qiladi. Bunda:
1) so`roq mazmunidan his – hayojon kuchliraq bo`lgan gapdan keyin avval undov, keyin so`roq belgisi birikkan holda (!?) qo`yiladi: Go`zallik olamini qutqarishga kim ishonmaydi!?
2) kuchli his – hayojon bilan berilgan savolni ifodalaydigan so`roq gapdan so`ng avval so`roq , keyin undov belgisu birikkan holda qo`yiladi: - A?! – Xonkeldiyev turgan yerida surat bo`lib qoldi. –Direktorimiz – a?!
3) kuchli his – hayojon ifodalagan va mazmunan tugallanmagan gapdan keyin avva undov, keyin ko`p nuqta birikkan holda (!...) qo`llanaliadi: - Nafisa!.. Nafisaoy!...
4) mazmunan tugallanmagan so`roq gapdan so`ng avval so`roq, keyin ko`p nuqta birukkan holda (?...) ishlatiladi: -Nima dedingiz? Bularning hammasi men uchun?...
4.Vergulni ishlatilishi. Vergul quyidagi o`rinda qo`yiladi:
1) uyishiq bo`lak orasida:
2) bog`lovchisiz birikkan uyishiq bo`lak orasida: 1. Andijon, Namangan, Qo`qon, Marg`ilon - O`zbekning chamani, bog` - u bo`stoni
3) takrorlanuvchi bog`lovchi bilan birikkan uyishgan bo`lak orasida: Ugoh kulimsiraydi, goh chuqur o`yga toladi.
4) zidlovchi bog`lovchi yordamida birikkan uyishiq bo`liak orasiga: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi bor edi.
5) undalmani gapdan ajratish uchun: ertga, azim, toqqa jo`naymiz;
6) kirish so`zni va tuzilishiga ko`ra murakkab bo`lmagan kirish gapni ajratish uchun: 1. Xulosa, ertaga shu yerda yotiladigan bo`ldi. 2. Men sizga aytsam, odamning yomoni bo`lmaydi:
7) Ha va yo`q so`zini gap bo`lakidan ajratish uchun: Ha, bu gapingiz to`g`ri. Yo`q, ertaga kela olmayman;
8) gapning ajratilgan bo`lakini ajratib ko`rsatish uchun: “Biz, 22 – guruhda o`quvchi qizlar, Xayriniso ham biz bilan yonma – yon turib o`qishini istaymiz”;
9) bog`lovchi so`z bog`langan qo`shma gapda: eshik ochildi. Ichkariga muzday havo yoprilib keldi;
10) va, ham, hamda, yoki (yolg`iz kelgan holida) dan boshqa bog`lovchi bilan bog`langan qo`shma gapda: hamma gapirdi, lekin u bir chekkada homush o`tirar edi;
11) ergash va bosh gapni ajratish uchun: Hamma yig`ilsa, majlis boshlandi;
12) muallif gapini ko`chirma gapda ajratish uchun: - Bugungi kunda qilgan ezgu ishlarimiz – dedi ota, - kelajak uchun mustahkam poydevor vazifasini bajaradi.
6.Nuqtali vergulni ishlatilishi. Nuqtali vergul quyidagi o`rinda qo`llaniladi:
1) o`z ichida vergul bo`lgan yoyiq uyishiq bo`lak orasida
Mehnat, ijod, odam sharafi;
Dil yorug`I, hayot quvonchi –
Hammasining asli manbai
Sen, Vatanim – tinchlik tayanchi
2) o`z ichida vergul bo`lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikga ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gapni oz ichiga olgan qo`shma gapda: Daraxtlar, butalar shitirladi; kuzniing salqin nafasi yuziga urildi.
3) qavsli harf yoki raqam bilan tartiblangan gapning oxirgisidan boshqasida: Ko`shma gap 3 ga bo`linadi: a) bog`langan qo`shma gap; b) bog`lovchisiz qo`shma gap; d) ergash gapli qo`shma gap.
7. Ikki nuqtaning ishlatilishi. Ikki nuqta quyidagi holda ishlatiladi:
1) uyishiq bo`lakdan oldi kelgan umumlashtiruvchi so`zdan so`ng: yig`ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so`zga chiqishdi;
2) Quyidagi ma’noni ifodalagan bog`lovchisiz qo`shma gapda:
a) bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish harakatning sababini ko`rsatsa: u ichkariga shoshib kirib keldi: telifon anchadan beri jiringlayotgan ekan;
b) bir gap ikkinchi bir gapdan anlashilgan ish harakatning natijasini ko`rsatsa: shamol juda zo`raydi: daraxtlarning ancha – munchasi sinib tushdi.
d) agar biror gap boshqa bir gapning mazmunini to`ldirsa yoki izohlasa: vazifangiz shu: bironta odam bu xonaga kirmasligi kerak
e) ko`chirma gapdan oldin muallif gapidan so`ng: u baland ovozda so`radi: - kim bor?
8. Tirening ishlatilishi. Tire quyidagi o`rinda qo`llaniladi:
1) ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib kesim bilan bog`lamasiz birikkan ega va kesim orasiga: O`zbekistonning poytaxti - Toshkent. Ikki o`n besh – bir o`ttiz. Bularni amalga oshiradigan – siz. O`qish – hayotni uqish;
2) uyishiq bo`lakdan so`ng kelgan umumlashtiruvchi so`zdan oldin: akam opam va singlim – barchasi meni kutib o`tirishgan ekan;
3) ajratilgan bo`lak bilan izohlanmish orasida: Men – Valiyev To`ychi, 1973-yilda dehqonobodda tug`ilganman;
4) kirish gap bilan gap bo`laklari orasida: tunov kungi ovchi – uni o`rmonda uchratib qoldim – menga qiziq bir voqeani so`zlab berdi;
5) muallif gapi bilan ko`chiorma gap orasida: - bugun kelasizmi? – so`radi qizi;
6) diolog tipidagi ko`chirma gapda: - keldimi? – keldi;
7) kutilmagam voqea hodisani ifodalangan gapdan oldin: kecha sizlarnikiga borgan edim -Asqarjon kelibdi!
8) zid ma’noli bog`lovchisiz qo`shma gap orasida: jismimiz yo`qolur – o`chmas nomimiz.
9. Qavsning ishlatilishi. Qavs quyidagi holda ishlatiladi:
1) ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bo`lagiga qo`shimcha izoh beruvchi so`z yoki ibora qavsga olinadi: Karimjon (sinfimizning a’lochisi) oliy o`quv yurtiga kiribdi;
2) kiritma gap yoki dramatik asardagi remarka qavs bilan beriladi: 1. ukam (sen uni tanisan) bu yil maktabni bitirdi. 2. Aziz kamol (xayol og`ushida). Vatanimizga qarshi ko`tarilgan ruhiy va iqtisodiy hujm shu kunlarda cho`qqisiga chiqdi:
3) misol yoki ko`chirmaning manbaiy: eshik qars etib yopildi. (O. Yo`q.);
4) kirish so`z yoki iboraga oid tinish belgiqavsning ichiga olinadi: to`satdan uning xayoliga akasining bundan besh – olti oy oldin... yozgan xati (o`shandan beri undan dam darak yo`q!)... tushdi.
10. Qo`shtirnoqning ishlatilishi. Qo`shtirnoq quyidagi hollarda ishlatilishi:
1) ko`chirma gapni ajratib ko`rsatish uchun: “Ertaga kelaman” , - dedi:
2) ko`chma, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so`z va so`z birikmasi ham qoshtirnoqqa olinishi mumkin: “Tog` asali” sotadigan yigit... dovonning naryog`iga o`tib ketgan.

11. Hozirgi o’zbek adabiy tili me’yorlari haqida umumiy ma’lumot.

Til, uning amaliy ko`rinishi bo`lgan nutq tabiiy holatda talaffuz qilinuvchi ovozga (tovushga) asoslanuvchi hodisadir.Ammo adabiy til, adabiy nutq haqida gap borganda tabiiy an’anaviy ovoz va talaffuz bilan bir qatorda muayyan me’yorlarga, qoidalarga solingan talaffuz haqida gapirishga to`g`ri keladi. Adabiy til doirasida amal qiluvchi tabiiy me’yorlar va muayyan me’yorlarga solingan talaffuz qoidalari yig`indisi – adabiy talaffuz yoki, boshqacha aytganda orfoepik me’yorlar deb yuritiladi. Orfoepik (to`g`ri talaffuz) me’yorlar fanda qisqacha orfoepiya deb ham nomlanadi. Orfiepiya atamasi hozirda ikki hodisani, birinchidan muayyan adabiy tilga xos adabiy til me’yorlari va ularga doir qoidalar yig`indisini, ikkinchidan esa, tilshunoslikning adabiy talaffuz me’yorlarini o`rganuvchi sohasini ifodalamoqda. Orfoepiya ma’nosida o`zbek tilida adabiy talaffuz, adabiy talaffuz me’yorlari, adabiy talaffuz qoidalari, to`g`ri talaffuz qoidalari atamalari ham qo`llaniladi.
Talaffuz me’yorlari adabiy tilda so`zlovchilarning barchasi uchun yagona talaffuz qoidalarini belgilaydi. Demak, adabiy nutqning muayyan qoidalarga solingan me’yorlarga egaligi nutq tipining o`ziga xos mohiyatidan dark beradi. Adabiy talaffuz – ushbu tilda gaplashuvchi barcha kishilar uchun umumiy va qonuniy bo`lgan talaffuzdir. Adabiy talaffuzning yuzaga kelishi adabiy til og`zaki shaklining yuzaga kelishi bilan bog`liqdir.
Talaffuz me’yorlari madaniyati bilan zich bog`lanadi. Nutq madaniyatining rivoji adabiy tilning har ikki shakli (yozma va og`zaki) bir xilda takomillashib borishini talab etadi.
Orfoepiya – to`g`ri talaffuz nutq madaniyatining bir tomoni bo`lib, adabiy talaffuzni bir sistemaga solishga yordam beradi. Adabiy tilda to`g`ri yozish qanchalik ahamiyatli bo`lsa, to`g`ri talaffuz qilish ham shunchalik ahamiyatlidir. Yozuvdagi orfografik xatolar kabi noto`gri talaffuz ham kishilar diqqatini juda tez jalb etib, noqulaylik tug`diradi. Noqulaylikni bartaraf etish orfografiya va orfoepiya qoidalarini puxta o`rganishni talab etadi.
“Nutqni to`g`ri tuzish uchun grammatikani o`rgan, lekin tabiiy, oddiy gapir”, - deydi M.I.Kalinin. To`g`ri talaffuz qoidalari to`g`ri yozuv qoidalari bilan zich bog`langan. Ammo jonli taoaffuz hamma vaqt yozuvga teng kelavermaydi. Bu holat nutqning fonetik tomonlari – tovushlarning o`zaro ta’siri, tovushning so`zdagi o`rni va urg`u masalalari bilan aloqadordir. Masalan, ozod, obod so`zlarining ozot, obot tarzida talaffuz etilishi orfoepik norma sanaladi; vokzal, ekzamen so`zlarini xuddi yozilganicha talaffuz etish orfoepik normani buzish bo`lgan bo`lur edi. Jonli tilda vokzal va ekzamen so`zlaridagi k jarangsiz undoshi unli va jarangli z tovushlari orasida jaranglashadi; ikkala so`zdagi urg`usiz o unlisi a kabi, ye unlisi esa i tor unlisi kabi talaffuz etiladi va shu holat orfoepik norma sifatida qabul qilingan. Demak, orfografiya va orfoepiya o`zaro bog`liq; ammo ularning o`zlariga xos qonun – qoidalari mavjuddir. Talaffuzni me’yorlashtirish radio eshittirish, teatr, ayniqsa o`qish – o`qitish ishlarini va umuman madaniyatni taraqqiy ettirish uchun juda zarur. Ayni zamonda radio, televizor, teatr, o`qish – o`qitish ishlari yordamida adabiy talaffuz me’yorlari keng xalq ommasiga singdirib boriladi. Aslida orfoepik me’yorlar xalq jonli tili faktlari asosida, tovushlar sistemasi, ularning turli fonetik o`zgarishlari asosi yaratildi. Bunda mavjud talaffuz variantlaridan adabiy til an’analariga, taraqqiyot tendentsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi.