Adabiyot 8 (1-qism) new indd

«Bugungi murakkab va tahlikali zamonda yozuvchi ning 
bashariyatni ertangi kunini o‘ylab, odamlarni ezgulik, insof-
diyonat, mehr-oqibat va bag‘rikenglikka da’vat etishga qara-
tilgan haroratli so‘zi har qachongidan ham muhim ahamiyat 
kasb etmoqda. Ya’ni, yozuvchi: «Ey odamzod, ko‘zingni och, 
sen nima uchun yashayapsan, inson degan yuksak nomga 
munosib bo‘lish uchun nima qilyapsan?» degan savollarni 
kitobxon oldida, jamiyat oldida qat’iy qilib qo‘ya olsagina, 
o‘ylaymanki, o‘zining insoniy va ijodiy burchini bajargan 

---

6
bo‘ladi» (Islom Karimov. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga 
e’tibor. T.: «O‘zbekiston», 2009, 12-bet).
Albatta, adabiyot hayotdan quruq nusxa ko‘chirish, «hayot-
dagiga o‘xshatib yozish» degani emas. Agar shunday bo‘lganida 
so‘z san’atining qadri ham, qiymati ham bo‘lmas edi. Hayot 
haqiqati (hayotda yuz bergan voqea-hodisalar) badiiy ha-
qiqat (chinakam badiiy asar)ga aylanishi uchun ijodkor tug‘ma 
iste’dodga ega bo‘lishi lozimligini Siz yaxshi bilasiz. Bunga 
qo‘shimcha, o‘sha ijodkor hayot sirlarini tez ilg‘ashi, yuza-
ki qaraganda bir-biriga aloqasi yo‘qdek ko‘rinadigan voqealar 
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglay bilishi, eng muhimi, inson de-
gan murakkab mavjudot ko‘nglini faqat o‘zigagina xos nigoh 
bilan kashf eta olishi lozim. Buning uchun esa, ijodkor tinimsiz 
o‘qib-o‘rganishi, odamlar xarakteriga xos bo‘lgan eng muhim ji-
hatlarni erinmay kuzatishi, ko‘rib-bilganlarini umumlashtira oli-
shi darkor.
Bu jarayonda yozuvchi-shoirning ijodiy fantaziya kuchi-
dan mohirona foydalanishi muhim ahamiyatga ega. 6-sinfda 
o‘qiganimiz G‘afur G‘ulomning mashhur «Shum bola» qissasi 
yodingizdami? O‘ta injiq, ziqna, ezma Sariboyni mot qoldirgan 
aslida Shum bolaning emas, uning «ma’naviy otasi» – yozuv-
chining ijodiy kuchi emasmidi? «Dandon sopli pichoq»dan 
boshlangan gapni chuvalab kelib, boyning turmushga chiqmagan 
qizi – Adol opaning «o‘g‘il tug‘ib bergani»ga ulash uchun faqat 
G‘afur G‘ulomgagina xos ijodiy fantaziya kerak edi!
Bu yilgi adabiy saboqlar davomida bunday badiiy mo‘jizalarga 
yana ko‘p marotaba duch kelishingiz aniq.
Har bir zamonning o‘z qahramonlari, har bir avlodning 
o‘xshashga intiladigan badiiy obrazlari bo‘ladi. Agar o‘tgan asr-
lar kishilari Tohir va Zuhra, Romeo va Julyetta, Farhod va Shi-
rin munosabatlaridan qattiq ta’sirlangan bo‘lsalar, XX asr bosh-
laridagi o‘zbek kitobxoni «O‘tkan kunlar» romanini o‘qib behad 
ruhlangan. Yigitlarga Otabekning mardligi, to‘g‘riso‘zligi, mil-
latsevarligi, qizlarga esa Kumushbibining iffati, jasurligi, go‘zal 
odobi namunali jihatlar hisoblangan. Shu nuqtayi nazardan qara-
ganda, bugungi kun yigit-qizlari ham o‘z qahramonlarini kashf 

---

7
etishlari, ularga o‘xshab yashashga intilishlari, ulardan o‘rnak 
olishlari qanchalar muhimligini his qilamiz.
Hayotni turli muammolarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi, albat-
ta. Muammolarning esa katta-kichigi, muhim va nomuhimi bor. 
Har qanday muammoni badiiy asar mavzusiga aylantirish mum-
kindek tuyulsa-da, bu ishning e’tibor berilishi lozim bo‘lgan 
muhim jihatlari ham bor.
Gap nima haqda ketmoqda? Yuqorida eslatganimizdek, ha-
yotda yuz bergan yoki yuz berayotgan voqealar ko‘pchilik qa-
tori yozuvchi-shoirlarni ham o‘ziga jalb qilmasligi, tezroq ular 
to‘g‘risida yozishga undamasligi mumkin emas. (Ijodkor hayotiy 
hodisalarga nisbatan faol munosabatda bo‘lishi, xalqona pozitsi-
yani egallashi lozimligi to‘g‘risida o‘zimiz ham gapirdik.) Bu-
larning barchasini inkor qilmagan holda esda tutishimiz kerak 
bo‘lgan jiddiy bir masala bor. U ham bo‘lsa, o‘sha – «ham-
mani qiziqtirib qo‘ygan» voqea-hodisa, zamon masalasi qancha-
lar badiiy voqea-hodisaga, abadiyat masalasiga aylantirildi, de-
gan muammodir. Bu borada adabiyot tarixi juda ko‘p ijobiy va 
undan-da ko‘proq afsuslanarli tajribaga ega.
Uzoqqa bormay, yetmish yillik tarixni o‘z ichiga olgan 
sho‘ro davri o‘zbek adabiyotiga nazar tashlash kifoya. Bu davr-
da milliy adabiyotimizning oltin xazinasidan munosib o‘rin ol-
gan o‘nlab badiiy durdonalar yaratilishi bilan birga, o‘z davri 
siyosati singari vaqt sinoviga dosh berolmagan minglab zaif 
asarlar ham yozilgan edi. (E’tibor bering: biz bu o‘rinda «yara-
tilgan edi» degan iborani ishlatishga istihola qilyapmiz.)
Demak, yana o‘sha qoida: ijodkor zamonaning o‘tkinchi 
gaplariga berilmay, hayotda yuz berayotgan voqealarning tub 
zamiriga nazar tashlashi, mana shu chuqurlikda yotgan asl 
sabab-mohiyatni ko‘rishi va uni mukammal obrazlar hamda 
vositalar orqali badiiy hodisaga aylantira bilishi lozim. Zero, 
adabiyotshunoslik fanida «abadiy muammolar» degan tushun-
cha mavjud. Bu shunday muammolarki, zamonlar o‘tishi, bir-
ikki davr kishilarining sa’y-harakatlari bilan ular yechilib, yo‘q 
bo‘lib ketmaydi. To odamzod bor ekan, bu muammolar unga 
doimiy va ajralmas hamroh bo‘lib qolaveradi. Odamzodni qi-
ziqtiraveradi, o‘ylantiraveradi, qiynayveradi.

---

8
Muhabbat va nafrat, adolat va adolatsizlik, imonlilik va nafs-
ga qullik, haqiqat va yolg‘on, mardlik va qo‘rqoqlik, sadoqat va 
sotqinlik, vatanparvarlik va qullik tuyg‘ularini o‘z ichiga qamra-
gan abadiy muammolarni yoritgan asarlargina umrboqiylik kasb 
etadi. Xuddi shu tufayli ham Tohir tilga olinganda Qorabotir 
(«Tohir va Zuhra» dostoni), Farhod eslanganda Xusrav («Far-
hod va Shirin» dostoni), Kumush yodlanganda Zaynab («O‘tkan 
kunlar» romani), Yo‘lchi to‘g‘risida gap ketganda Mirzakarim-
boy («Qutlug‘ qon» romani) esga keladi, kishini o‘ylantiradi. 
Bu asarlar va ularning qahramonlari yuqorida sanalgan o‘lmas 
insoniy tuyg‘ularni o‘zida kuchli aks ettirgani bilan ham abadi-
yatga daxldor.
Badiiy mukammal asarlarning yana bir muhim xislati shun-
dan iboratki, ularda muayyan millatning tili butun jozibasi bilan 
namoyon bo‘ladi. Bu asarlar adabiy til normalarini mustahkam-
labgina qolmay, balki uning boyishi, yana-da sayqallanishi, 
ta’sir doirasining kengayishiga ham sezilarli turtki beradi.
Navoiy o‘z asarlari bilan turkiy til qaddini qanchalar yuk-
sakka ko‘targanidan xabardorsiz. Xuddi shu singari bizning ona 
tilimiz «Kuntug‘mish» dostonida o‘nlab, Lut y tuyuqlarida yuz-
lab, Nodira g‘azallarida yana minglab yangi qirralarini ko‘z-ko‘z 
qiladi. G‘afur G‘ulom she’rlari va nasriy asarlari o‘zbek tili ning 
naqadar boyligini yana bir bor isbotlasa, Muhammad Yusuf 
she’rlaridagi xalqona ohang bu she’rlarning millionlab muxlislar 
qalbida qo‘shiq bo‘lib yangrab qolishiga sabab bo‘ladi.
Demak, bugundan boshlab yana adabiyot atalmish ulkan 
xazinalar bog‘iga kirib boramiz. Uning dur-u gavharlaridan 
ko‘zimiz yashnab, yam-yashil yaproqlaridan, xandon ochilgan 
gul-u chechaklaridan ko‘nglimiz yayraydi. Eng muhimi, ruhi-
yatimiz kundalik hayotning nisbatan rangsiz tuyuladigan olami-
dan bir muddat uzilib, xuddi shu hayotning badiiy bo‘rttirilgan, 
ranglari tiniqlashtirilgan manzaralariga oshno tutinadi. Bu 
mo‘jizalarga to‘la bog‘dan nimalar olib chiqish, qanday xazina-
larning egasiga aylanish endi faqat o‘zingizga, na s adabiyotga 
bo‘lgan e’tiboringizga bog‘liq, aziz o‘quvchi!

---

9