Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 
1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон 
давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. / Халқ сўзи 2016 
йил 16 декабрь. 
2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини 
таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гаровидир. Тошкент., 
Маънавият, 2017, Б.71. 
3. Саид Аҳмад. Йўқотганларим ва топганларим. Хотиралар, эсселар. 
Адабий ўйлар. Тошкент, “Сано-стандарт” нашриёти, 2014., 348-бет. 
4. Адабиёт. Умумий ўрта таълим мактабларининг 6-синфи учун 
дарслик-мажмуа. 2-қисм. С.Аҳмедов ва бошқалар. Тош. “Маънавият“, 2017, 
3-13-бетлар. 
5. Д. Қуронов ва бошқалар. Адабиёшунослик луғати. Қайта нашр. 
Тошкент, “Академнашр” 2013, 163-бет
 
 
 
 
 
 
 

---

39 
SAID AHMAD HIKOYALARIDA USLUB MUAMMOSI 
Dilmurod XOLDOROV, 
ToshDO‘TAU dotsenti 
Sadoqat ERKINJONOVA, 
ToshDO‘TAU 4-kurs talabasi 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada o‘zbek adabiyotining atoqli adibi Said 
Ahmad hikoyalarida yozuvchining uslubiy mahorati haqida fikr bildiriladi. Fikrni 
asoslash uchun yozuvchining “Sarob”, “Borsa kelmas darvozasi”, “Taqdir, taqdir, 
muncha shafqatsizsan?”, “Oftob oyim”, “Qorako‘z majnun” hikoyalariga murojaat 
qilinadi. Shuningdek, ijodkorning birinchi jumlani qo‘llash mahorati, epigraflardan 
foydalanish darajasi haqida fikrlar bildiriladi. 
Tayanch so‘z va iboralar: Hikoya, epigraf, birinchi jumla, syujet, 
kompozitsiya, dramatizm, uslub, ziddiyatlar iskajasi. 
 
O‘zbekiston Qahramoni, Xalq yozuvchisi Said Ahmad o‘zbek adabiyotida 
o‘z ovozi, o‘z uslubiga ega, Abdulla Qahhorday talabchan, o‘ta haqiqatgo‘y 
adibning nazariga tushgan ijodkordir. U sotsialistik turmush tarzi, partiya 
chaqiriqlaridan holi, asl hayot qanday bo‘lsa, shunday asarlar yozgan kam sonli 
adiblardan biri edi.
Uning hikoyalarini o‘qib, V.G.Belinskiyning quyidagi fikrlari yodga keladi: 
“Shunday kishilar borki, haqiqatan ham ulardagi zakovatda ijodiy tashabbuskorlik 
bor. Ular hamma narsaga qandaydir boshqacha, yangicha qaraydilar, hamma 
narsada ham ularsiz boshqa hech kim ko‘ra olmaydigan tomonlarni payqab 
oladilar, ulardan keyin esa ana shu tomonlarni hamma ko‘radi va hamma ham 
ilgari shuni payqamagan ekanmiz, deb taajjublanadi. Bu toifa odamlar hech bir 
mug‘ombir va sirli odamlar emas: ularning hammalari oddiy tushunadilar, biroq 

---

40 
ularning oddiy tushunchalari dastlab hammaga ham juda sirli, ba’zan esa telbalik 
va bema’nilik bo‘lib tuyuladi...”
4
. 
Said Ahmad hikoyalarida tasvirlangan manzara bizga juda tanish. Ularning 
ko‘pchiligini ko‘rganmiz yoki ular haqida eshitganmiz. Gap ularni badiiy hayotga 
kirib kelishi va o‘quvchini hayratga solishida. Mana shu yerda yozuvchi mahorati, 
uning o‘ziga xos uslubi ko‘rina boshlaydi. Hikoyalarning bosh qahramoni, ya’ni, 
hikoyachi-roviy yozuvchining o‘zi. Barcha voqealarni guvohi bo‘lgan, o‘z 
boshidan kechirgan, katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan inson sifatida gavdalanadi. 
Hikoyalarni o‘qir ekansiz, bir qarashda, xuddiki bir inson xotirasini o‘qiyotganday 
bo‘lasiz. Chuqurroq kirib razm solsangiz unda o‘z syujeti va kompozitsiyasiga ega 
bo‘lgan yaxlit badiiyat durdonasini his qilasiz. Unda badiiy tasvir vositalari, tirik 
inson qiyofasi, tiniq tabiat tasviri o‘quvchini o‘ziga maftun etadi. 
Said Ahmad sho‘ro tuzumining 50-yillar qatog‘oniga uchradi. 4 yil 
Qozog‘istonning Jezqazg‘on lagerida azob chekdi. Oradan salkam 50 yildan keyin 
mudhish hayoti haqida “Borsa kelmas darvozasi”, “Taqdir, taqdir, muncha 
shafqatsizsan?”, “Oftob oyim”, “Sarob” kabi turkum hikoyalarini yozdi. Bu 
hikoyalar aftobiografik xarakterda bo‘lsa ham unda o‘sha zamonning manfur 
siyosatidan aziyat chekkan minglab jabrdiydalarning taqdiri, fojialari, dramatizmga 
boyligi, syujetning ziddiyatlar iskanjasiga qurilganligi bilan kitobxonda qiziqish 
uyg‘otadi. 
Said Ahmad hikoyalaridagi epigraflar ham diqqatni tortadi. Ular shunday 
mahorat bilan topilganki, asardagi butun ma’no, mazmun tagma’nosi shu 
epigraflarda aks etgan va o‘quvchini asarni o‘qishga, undagi voqealar bilan tezroq 
tanishishga undaydi. “Ota qarg‘ishi misoli o‘q – u oxirotda emas, shu dunyoning 
o‘zida nishonga tegadi” (“Sarob”), “Bu vatan qanday vatandir, har go‘shasida 
turmalar, Qo‘ngani bir yer topolmay, osmonda yig‘lar turnalar” (“Borsa kelmas 
darvozasi”), “Vatanni sevmoqni, yurt otasiga sadoqatni yaponlardan o‘rganish 
kerak” (“Oftob oyim”), Qur’oni karim suralari, Hadisi sharifdan misollar 
4
Белинский В.Г. Рус адабиёти ҳақидаги ўй ва мулоҳазалар. Танланган асарлар. – Тошкент: Ўздавнашр, 1955. 
– Б. 363. 

---

41 
(“Qorako‘z majnun”). Bir qarashda bu hikmatli so‘zlar bizga yangilik emas. Uni 
yoshligimizdan qulog‘imizga quyishadi. Necha martalab eshitganmiz, unga amal 
qilmaganlar taqdiri haqida misollar eshitganmiz. Yozuvchi uslubi, uning hayot 
tajribasi o‘laroq bu mantiq yangicha ko‘rinish kasb etadi. Endi bu yerda birgina 
insonning xatosi emas, balki jamiyat, ijtimoiy muhit, tuzum, mafkuraning ta’siri 
sabab, insonning shu gunohga majburlanishi, alal-oqibat xor-zorlikka mubtalo 
bo‘lishi, insonlik qiyofasidan chiqishi Kimsanboy, Bo‘rixon qiyofasida ochib 
beriladi.
Yozuvchining 
“Sarob” hikoyasi qahramoni Kimsanboy. Kimsan? 
Odammisan, shaytonmisan, ablahmisan? Kimsan? Yozuvchi mahorati sabab, 
qahramon ismiga ham alohida ma’no yuklanadi. 
Umuman, o‘zbek adabiyotida tuzumning, mafkuraning quliga aylangan, 
unga ko‘r-ko‘rona maftun bo‘lganlar obrazi talaygina. Birgina misol, yozuvchi 
Shoyim Bo‘taevning “Sho‘rodan qolgan odamlar” asaridagi MELS, Nazar 
Eshonqulning “Urush odamlari” qissasidagi Zamon otboqar va bu kabi obrazlarni 
yana ko‘plab keltirish mumkin.
Shoyim Bo‘taevning “Sho‘rodan qolgan odamlar”
5
qissasidagi aka-ukalarning 
xudbinligi, beoqibatliklari va hayotdagi fojiasi ham mavjud tuzumning, olib 
borilgan manfur siyosatning hosilasi. 
”Uka ketdi. 
Aka qoldi. 
Ular na Kechani eslashdi! 
Chunki, Kechani bilmasdilar, xotirlay olmasdilar, uning qorong‘i osmoni 
qabatlarida chaqnagan millionlab shu’lavor yulduzlaridan, sutday toshib 
dolg‘alangan oylaridan g‘ofil edilar; olis dunyolar nasimlaridan ko‘ngillari 
bebahra, nainki bebahra, Ko‘ngilning o‘zi hali tavallud topmagandi: kulmang, 
birodar, kulmang; Ko‘ngil tavalludisiz odamning bu dunyoga kelishi, yurishi, 
ketishi bir hashorat umrichalik emasligini hoji pochchangizdan so‘rasangiz, 
yaxshilab tushuntirib qo‘yadi”. 
5
Бўтаев Ш. Шўродан қолган одамлар // Ҳаёт. – Тошкент: Шарқ, 2000. 

---

42 
Inson tafakkuri va shuuri o‘zidan-o‘zi shakllanib qoladigan hodisa emas. U 
minglab yillar mobaynida sayqallanadi. Irsiyat qonunlariga bo‘ysunadi. Insoniyat 
ustida o‘tkazilgan har qanday notabiiy qonuniyatlar uning tanazzuliga olib keladi. 
O‘z ”Kecha”sini anglamagan, ”olis dunyolar nasimlaridan” bexabar insonning 
taqdiri qanday bo‘lishi, fojialar girdobiga tushishi, ayniqsa, o‘zining fojiasini 
anglab yetmasligini asardagi qahramonlar nutqi orqali tasvirlash imkoniyati yo‘q 
edi. Shu o‘rinda roviy nutqining kiritilishi asarning qimmatini oshiradi. Zero, 
asardagi roviy obrazi adib maqsadi va niyatini amalga oshiruvchi qahramon 
ekanligini hisobga olganda, adib ideallari asar syujetining ko‘lamdorligi va uni 
ushlab turuvchi qizil ip roviy obrazi, uning badiiy nutqida namoyon bo‘ladi.
Asar davomida Nazoratchining laqmaligi, Amakining xudbinligi ochila 
boradi. Qissaning biror joyida na nazoratchining, na amakining qulog‘iga azon 
aytib qo‘yilgan ismlari aytilmaydi. Aslida ham ularni ismi bilan aytish lozim 
ko‘rilmaydi. Ijodkor o‘z niyatlarini o‘quvchiga yetkazish uchun turlicha uslub 
vositalaridan foydalanishlari mumkin va bu jarayon barcha xalqlar adabiyoti 
tajribasida sinalgan. Shu nuqtai nazardan keyingi yillar nasrida ko‘zga 
tashlanayotgan ismsiz va tashqi qiyofasi aniq tasvirlanmayotgan qahramonlar, 
syujetning universal darajada kengligi ko‘zga tashlanyapti.
Said Ahmadning “Sarob” hikoyasidagi Kimsanboy, “Qorako‘z majnun” 
hikoyasidagi Bo‘rixon obrazlari ham tuzumning fojiasiga giriftor bo‘lgan, qadim 
irsiyat qonunlarini unutgan insonlarning tipik vakilidir. Adib hikoyalari asosan 
retrospektiv syujet asosiga qurilgan. Ya’ni, avval, natija, keyin uning sababi 
beriladi. “Bugun lagerimizga yangi mahbuslarni olib kelishdi”
6
. Hikoya o‘ta sodda, 
favqulodda sokin uslub bilan boshlanadi. Asar ichiga kirgan saringiz, yozuvchi 
mahorati sabab, ichki dramatizm kuchayib boradi. O‘quvchi e’tiborini o‘ziga tortib 
oladi. Morozovchilik harakati bu oddiy siyosat emas, millatni zabun etadigan, otani 
bolaga, bolani otaga qarshi qayraydigan, yaralgandan beri singdirib kelinadigan 
irsiyat qonuniyatlarini yo‘qqa chiqaruvchi shaytoniy harakat ekanligi hikoya 
tagmatniga singdirib yuboriladi. 
6
Said Ahmad. Qorako”z majnun. – T.: O’zbekiston, 2013. 10-b. 

---

43 
Adib hikoyalarining aksariyati darak gapdan boshlanadi. “Bugun 
lagerimizga yangi mahbuslarni olib kelishdi” (“Sarob”), “Prezidentimiz Islom 
Karimov irodasi bilan barpo qilinayotgan “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmusi 
bugun-erta tantanali ochiladi” (“Borsa kelmas darvozasi”), “Stalin o‘lgan, Beriya 
otilgan, mahbuslarga munosabat bir qadar yumshagan paytlar. Avgust oyida 
lagerimizga respublika ichki ishlar vazirining o‘rinbosari general Jaqsiliq Stepanov 
kelib, mahbuslar bilan suhbatlashdi” (“Taqdir, taqdir, muncha shafqatsizsan?”) bu 
kabi misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bu uslub o‘quvchini asar ruhiga kirib 
borish, asarga nisbatan qiziqish uyg‘otishi bilan xarakterlidir. Inson tabiatan 
voqelikka, xabarga o‘ch bo‘ladi. Inson qalbining bilimdoni hisoblangan ijodkor 
asar qimmatini oshirish, o‘quvchini asar ruhiga olib kirish uchun shu usuldan 
unumli foydalanadi. Va bu uslub qahramonlar xarakterining haqqoniy, tasvirning 
tiniq chiqishiga xizmat qiladi. 
Lagerda o‘zi bilan o‘zi ovora, ertasi qanday yakun topishi gumon, 
yashashdan ishtiyoqi so‘ngan odamlar bo‘lishiga qaramay, hikoyachi milliy 
odatlarni, yurtdoshga qayg‘urishni, o‘zbek ekanligini, musulmon farzandi 
ekanligini bir daqiqa bo‘lsin unutmaydi.Muddati tugab, uyga, bolalarining oldiga 
ketaman deb turgan Dadajonga yana muddat qo‘shib beriladi. Bu ham 
yetmaganday olovda qolib halok bo‘ladi. Uni taomilga binoan dafn etishda 
hikoyachi faol ishtirok etadi. Uning hurmatini joyiga qo‘yadi. Ko‘rinadiki, bu 
lavhaning hikoyadan joy olishi milliy qadriyatlarni yo‘qotishga urinishlar bekor 
ekanligi, har qancha tajavuzlar, qarshiliklar bo‘lishidan qat’iy nazar, toshni yorib 
chiqqan giyohday bo‘y cho‘zaveradi, degan aqidani eslatish edi. Shuning uchun 
yozuvchi asarlari qancha zamonlar o‘tishiga qaramay, xalqning sevimli asarlari 
bo‘lib qolaveradi.