Adabiyot toshkent – 2022 10

?
“Don Kixot sarguzashtlari” romani 
O‘rta asrlar Yevropa adabiyotida “ritsarlik ro-
mani” janrida yozilgan asarlar mashhur bo‘lgan. 
Bunday asarlarda jahongashta ritsarlar yolg‘iz 
yoki sodiq yaroqbardori (yordamchisi) bilan du-
nyoni kezib, turli qahramonliklar ko‘rsatgan va 
yovuz kuchlarga qarshi kurashgan.
“Don Kixot sarguzashtlari” ritsarlik romanlariga parodiya – taqlid si-
fatida yaratilgan. Asar muqaddimasida muallif o‘z maqsadini “ko‘pchilik 
yomon ko‘radigan, lekin undan-da ko‘proq odamlarning e’tirofiga sazo-
vor bo‘lgan ritsarlik romanlarining soxta shavkatini yo‘qqa chiqarish” si-
fatida bayon qiladi. 
G‘arb adabiyotidagi dastlabki zamonaviy roman deya e’tirof etila-
digan mazkur asarda o‘zini jahongashta ritsarlar an’analarining da-
vomchisi deb tasavvur qilgan zodagon don Kixot va uning hamrohi – 
“yaroqbardori”, quv dehqon Sancho Pansa sarguzashtlari haqida hikoya 
qilinadi.
O‘ylab ko‘ring: 
Muallif nima uchun aynan ritsarlik romanlari janriga parodiya 
yozish ni maqsad qilgan bo‘lishi mumkin?
Mazkur asarning hozirgacha jahon adabiyoti durdonalaridan biri 
 sifatida e’tirof etilishi sabablari nimada deb o‘ylaysiz?
Ritsar va uning mahbubasi tasvirlan-
gan o‘rta asrlar devoriy surati. O‘rta 
asrlar ritsarlik romanlarida aksar ho-
lat 
larda ritsar o‘z qahramonliklarini 
mahbubasiga bag‘ishlagan. 
O‘sha davrda lotin tili asosida paydo 
bo‘lgan roman tillarida (italyan, ispan, 
portugal, fransuz) yaratilgan asarlar 
“roman” deb atalgan.

---

124
DON KIXOT
SARGUZASHTLARI
(romandan parchalar)
BIRINCHI BOB: 
LAMACHLIK DON KIXOTNING KIMLIGI
Lamanch viloyatiga qarashli joʻngina qishloqchada don Kexana 
degan idalgo yashardi. Boshqa dvoryanlar singari u ham tag-tugli nasa-
bi bilan faxrlanar, almisoqdan qolgan qalqon bilan ajdodlaridan meros 
bo‘lib kelayotgan nayzani muqaddas bilib asrardi. Hovlisida qirchang‘i 
oti va tozi iti bor edi. Topgan daromadining to‘rtdan uch qismi kechki 
ovqatga – sabzavotdan tayyorlanadigan go‘shtli sho‘rva bilan vinegret-
ga ketardi. Har juma yasmiq yovg‘oniga qanoat qilib kun kechirsa, yak-
shanba kunlari qovurilgan kabutar go‘shti yeb maza qilardi. Don Kexana 
bayram kunlari nafis movutdan tikilgan chakmon, duxoba shim, saxtiyon 
tufli kiysa, boshqa kunlarda xonaki dag‘al suknodan tikilgan kostyumda 
yurardi. Uning uyida yoshi qirqlardan oshgan ekonomka, hali yigirmaga 
ham kirmagan qiz jiyani hamda qarib munkillab qolgan bir xizmatkor 
yashardi. Idalgoning o‘zi ellik yoshlarga borib qolgan, juda ozg‘in, eti 
suyagiga yopishib ketgan skelet nusxa bir zot edi. Shu qashshoqligiga 
qaramay, joni qattiq, chidam-bardoshi zo‘r odam edi.
La Manch – 
Ispaniyadagi 
viloyat
don – janob, 
erkaklarga 
murojaat qilishda 
ishlatiladigan so‘z
idalgo – kichik yer 
egasi, zodagon
sukno – jun mato
ekonomka – 
uy xo‘jaligiga 
qaraydigan 
xizmatkor

---

125
Muallif don Kexananing kimligi, turmush tarzini tasvirlashda qanday 
so‘zlarni ishlatmoqda? Bu so‘zlar o‘quvchida don Kexana haqida qanday 
taassurot qoldiradi?
Don Kexana bo‘sh vaqtini, – darvoqe, kecha-kunduz bo‘sh edi, – 
ritsarlar tavsif qilingan kitoblarni o‘qib o‘tkazardi. Shu mashg‘ulotga ta-
mom berilib ketib, u ovni, xo‘jalik ishlarini yig‘ishtirib qo‘ydi. Uning mu-
tolaaga ishqibozligi shu darajaga borib yetdiki, ritsarlar haqidagi kitob-
larni olishga yerining kattagina qismini o‘ylamay-netmay sotib yubordi.
“Huquq-nafsoniyatimga nisbatan siz qo‘llagan adolatsizlik mendagi 
odil haqiqatni shunchalik poymol qiladirkim, binobarin, men sizning no-
haqligingizga haqli ravishda e’tiroz bildiraman...” yoki “...porloq yulduz-
lari bilan zoti ilohiyligingizni kamoli muqarrar etguvchi va sizning munosib 
ulug‘vorligingizga bori izzat-ikromlarni ravo ko‘rguvchi yetti qavat osmo-
ni gumbaz...” singari romanlarda ko‘p uchraydigan balandparvoz sevgi 
maktublari va yakkama-yakka olishuvga tantanavor da’vatlar bizning 
idalgoga juda yoqardi. Bechora kabalyero bunday iboralarning ma’no-
sini bilib olishga tirishib tunlarni bedor o‘tkazar, paydar-pay fikrlardan 
boshi gangib, ko‘z oʻngini tuman bosardi. Ustiga-ustak sevib o‘qiydigan 
romanlarida uchrayveradigan g‘alati, g‘ayritabiiy hollar ham bechorani 
dovdiratib qo‘yardi. Chunonchi, mashhur ritsar Belyanisning o‘zgalarga 
dahshatli zarbalar berib, o‘zi benihoya qattiq shikastlanganiga idalgo-
ning aqli shoshardi, negaki, bu ritsarni davolagan tabiblarning maho-
rat va karomatlari bo‘lganda ham, bari bir, uning yuzi va tanasi chandiq 
hamda dahshatli yamoqlar bilan qoplanib ketishi kerak edi. Vaholanki, 
romanda Belyanis har doim bejirim, navqiron, qilichdek yigit timsolida 
namoyon bo‘lardi.
Darvoqe, shunday bo‘lsa ham, don Kexana romanlardagi shavkatli 
qahramonlar kechirgan ajoyib-g‘aroyib sarguzashtlar va ular ko‘rsatgan 
jasoratlarga mahliyo bo‘lib, o‘zini tamomila unutardi. Roman qahramon-
larining taqdiri uni ergashtirib ketardi, bordi-yu, muallif kitobning soʻnggi 
sahifasida bu tuganmas voqeani kelgusi kitobda davom ettirmoqchi eka-
nini aytsa, uning sevinchi ichiga sig‘masdi. Ko‘pincha bizning kabalyero 
botirlikda angliyalik Palmerin yoki galliyalik Amadis zo‘rmi degan masa-
la ustida ruhoniy do‘sti bilan uzoq-uzoq bahslashib qolardi. Don Kexa-
na Amadis zo‘r desa, ruhoniy Palmerin derdi; shu yerlik sartarosh-usta 
Nikolas esa Amadis bilan Palmerinning ikkovidan birortasi ham ritsar 
Febaning oldida ip esholmaydi derdi, Nikolasning fikricha, Feba tantiq 
Amadisdan o‘zining matonati bilan ustun edi.
Muallif don Kexananing sartarosh va ruhoniy bilan bahslari tafsiloti­
ni nima maqsadda keltiradi?
Olijanob idalgo asta-sekin o‘qishga shunday berilib ketdiki, tongdan 
oqshomgacha, oqshomdan tonggacha kitobdan bosh ko‘tarmaydigan 
kabalyero –
janob