Adabiyotshunoslik

Nizomiy
Navoiy
Fikrlar ko‘proq badiiy yo‘sinda 
aks etgan
Fikrlar nisbatan ochiq, hatto, Odam 
va undan keyingi payg‘ambarlar­
ning Muhammad (a.s.)ga nisbatan 
mavqeyi aniq qayd etiladi.
Payg‘ambarning islom rivojida 
ko‘rsatgan jasoratlari va ulug‘ zot 
ekani, sharafini ta’kidlashga ko‘p 
e’tibor qaratgan. Fikrlarini asoslash 
uchun payg‘ambar mo‘jizalari, 
xususan, «shaqqal­qamar» voqea­
si, payg‘ambarning harbiy harakat­
lari xususida to‘xtaladi.
Ilohiy mo‘‘jizalar xususida so‘zla­
gan bo‘lsa­da, ko‘proq payg‘am­
barning yangi shariat barpo etgani 
va uning oqibatlari haqida so‘z 
yuritadi.
Na’tda Navoiyda kuzatilgan Mu­
hammad (a.s.) zoti tasviridan to 
unga Qur’on nozil bo‘lgunga qa­
dar vaqtning sabab­oqibat tarzida­
gi ifodasi yo‘q.
Tartib orqali tushunarlilik, badiiy 
tasvirdagi tizimlilikni ta’minlash­
dan tashqari, koinotning yarati­
lishi ham muayyan tartibga ega 
ekani, jumladan, Muhammad 
(a.s.) ana o‘sha jarayonda muhim 
o‘rin tutishini ko‘rsatib berishga 
muvaffaq bo‘lgan.
Nizomiy va Navoiyning me’roj borasidagi qarashlari juda 
uyg‘un, lekin Navoiy bu bobda ham o‘z ijodiy prinsipiga mu­
vofiq yangi yo‘ldan yurishga intilgan. 
Har ikki ijodkor payg‘ambarning Tangri huzuridan qayti­
shi tasvirida ham o‘ziga xoslik ko‘rsatgan. Navoiy Muhammad 
(a.s.)ning bir damlik safardan buyuk himmati bilan umma­
ti murodini hosil qilib qaytganiga diqqatni qaratsa, Nizo miy 
me’roj voqeasidan so‘ng choriyorlarga sano aytadi. Nizo-
miyning bu tasvirlari debochanavislik an’anasiga muvofiq, 
chunki Sharq debochalarida manoqib doimiy tarkibiy qism 
sanalgan .
Alisher Navoiyning badiiy mahorati, kashfiyotlari mohi­
yatini to‘g‘ri va to‘la ko‘rsatish uchun u tayangan manbalar 
bilan atroflicha tanishish, ular orasidagi bog‘lanishlar xususi­
yatini tahlil qilish zarur. Bu ma’lum faktning saralanishidan 
boshlab, shaklla nishi, badiiy tasviri va talqiniga qadar bo‘lgan 
oraliqda ijodkorlarning individualligini aniqroq tasavvur qi-
lish imkonini beradi.
Xamsanavislik doirasidagi iskandarnomalar Sharqda ya-
ratilgan Iskandar qissalarining oltin halqasi. Ular qadimgi 
davrdan muallif davriga qadar bo‘lgan folklor, diniy-tarixiy, 
adabiy-falsafiy merosning ensiklopedik umumlashmasi va 
hosilasi sifatida namoyon bo‘ladi.