Adabiyotshunoslik

 Navoiy «Saddi Iskandariy»da ham debochani asar mazmu­
niga muvofiqlashtirish prinsipiga amal qiladi. Har ikki dos­
tondagi 
tavhid, munojot, tavsif na’t, me’roj na’t kabi boblar 
an’anaviy bo‘lgani uchun umumiylikka ega. Qolgan boblar 
maqsadi, mazmuniga ko‘ra farqlanadi, tafovutlarning yuzaga 
kelishi davrlar o‘tishi bilan ham izohlanadi.
Nizomiy debochasi boblarini bog‘lab turuvchi «ketma-ket­
lik», Navoiy debochasida «uzviylik» darajasiga ko‘tarilgan va 

---

134
135
kirish bob o‘ziga xos kompozitsiyaga aylangan. Navoiyning 
tafakkur tarzi va tasvir uslubiga xos sistemali yondashuv de­
bochadagi boblar tartibi va tasvirida aniq namoyon bo‘ladi.
Navoiy tasvir uslubiga muayyan fikrni turlicha poetik ifo-
dalarda tasvirlash – poetik variatsiya hodisasi ham xos. Na­
voiy tasviridagi poetik variatsiya tabaqalanish xususiyatiga 
ham ega, ya’ni ularning ba’zilari murakkab bo‘lsa, ba’zilari 
sodda xarakter kasb etadi, poetik variatsiyaning xilma-xilligi 
istalgan saviyadagi kitobxonga ijodkor fikrining yetib borishi­
ga zamin bo‘lgan.
Alisher Navoiy ijodining Ozarboyjon 
adabiyotiga ta’siri
1
Jahon adabiyotshunosligida Alisher Navoiy ijodini o‘rga-
nish qariyb olti yuz yillik tarixga ega bo‘lib, bu davr mobayni­
da Sharq va G‘arb mamlakatlarida navoiyshunoslikka doir 
ko‘plab durdona asarlar yaratildi hamda ulug‘ shoir va mu­
tafakkir ilmiy-ijodiy merosining jahon madaniyati tarixidagi 
o‘rni yuqori baholandi.
O‘zbek-ozarboyjon adabiy aloqalari, Alisher Navoiy 
she’riyati, shoir ijodining ozarboyjon mumtoz adabiyoti­
ga ta’siri va adabiy merosining Ozarboyjonda o‘rganilishi 
kabi masalalar B.Valixo‘jayev, A.Hayitmetov, Yo.Is’hoqov, 
N.Komilov, A.Hojiahmedov, A.Rustamov, M.Muhiddinov, 
A.Qayumov, S.G‘aniyeva, R.Vohidov, M.Hakimov, I.Haqqulov, 
A.Abduqodirov, M.Akbarova, N.Bozorova, K.Mullaxo‘jayeva, 
M.Sharipov kabi olimlarning ilmiy asar hamda maqolalarida 
o‘z aksini topgan.
1 
Султанов Т. Алишер Навоий ва Озарбайжон адабиёти: тарихий илдизлар, анъаналар, 
ворисийлик (Кишварий ва Содиқий асарлари мисолида). – Тошкент, 2019.
Mushtarak til, madaniyat va an’analarga ega bo‘lgan o‘zbek 
va ozarboyjon xalqlari orasidagi tarix uzoq o‘tmishga borib taqa­
ladigan adabiy aloqalar XV asrda Alisher Navoiy tufayli yuksak 
cho‘qqiga chiqdi. Nizomiy Ganjaviy, Imodiddin Nasi miy, Ashraf 
Marog‘iy, Qosim Anvor kabi ozarboyjon shoirlarining asarlari-
dan bahramand bo‘lgan Navoiy o‘z davridan boshlab hozirga 
qadar Kishvariy, Xatoyiy, Fuzuliy, Rahmatiy, Sodiqiy, Amoniy, 
Zafar, Soib, Qo‘vsiy va boshqa ko‘plab ozar shoirlarining ijo-
diga ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbek shoiri ijodiyotidagi insonparvarlik, 
chuqur ma’no, yuksak san’atkorlik mahorati asarlarining ulkan 
jo‘g‘rofiyada – butun Turkistondan tashqari Ozarboyjon, Eron, 
Turkiya va hatto Hindistonda ham yoyilishiga sabab bo‘ldi. Na­
voiyshunos olim Porso Shamsiyevning ta’kidlashicha, Navoiy 
qo‘lyozmalarining dunyoga tarqalishida Abduljamil va Sulto­
nali Mashhadiy kabi xattotlar muhim o‘rin tutgan.
Ko‘pchilik manbalarga asoslangan holda shuni ayta ola-
mizki, Nizomiy merosi O‘zbekistonda Navoiy davriga qadar 
ham keng yoyilgan, sevib o‘qilgan edi. Alisher Navoiy ozar 
shoiri Nizomiy Ganjaviyning «Panj ganj» asaridan badiiy 
ta’sirlangan holda turkiy tilda «Xamsa» asarini yozgan bo‘lsa, 
Ozarboyjonda Ne’matulloh Kishvariy, Muhammad Fuzuliy, 
Sodiqbek Afshor Sodiqiy, Ahdiy Bag‘dodiy va boshqa mashhur 
ijodkorlar Navoiy asarlaridan ilhomlanib nazira, taxmis, taz­
kira hamda dostonlar yaratishdi. 
Navoiy ijodining ozarboyjon adabiyotiga ta’sirini ko‘rsa-
tuvchi eng muhim manbalardan biri chig‘atoy lug‘atlaridir. 
Bunday lug‘atlarning aksariyati Eron va Ozarboyjonda yozil­
gani e’tiborni tortadi. Mualliflar orasida faqat Fazlullohxon 
va Muhammad Ya’qub Chingiy hindistonlikdir. Mazkur lug‘at­
larning Hindistonda yaratilishi Navoiy asarlari ta’sir darajasi­
ni yoritishda muhim ahamiyatga ega.

---

136
137
Ushbu asarlardan «Badoye’ ul-lug‘at» chig‘atoy tilining eng 
eski lug‘atlaridan biridir. Iroq shevasi va ozarboyjon tili xu-
susida so‘z yuritilgani lug‘atning originalligini belgilaydi.
Yana bir muhim lug‘at «Sangloh»da ozarboyjon shoiri Mu­
hammad Fuzuliy ijodidan namunalar keltirilgan.
XVI asrda Safaviylar hukumat tepasiga kelishdi. Ozarboy­
jon adabiyotining oltin davri hisoblanadigan mazkur asrning 
eng taniqli shoirlari Xatoyiy (Shoh Ismoil) va Fuzuliydir. Xa­
toyiy (1486–1524) Fuzuliy va Soibdan oldin Navoiy yo‘lidan 
borib, o‘z asarlarini ona tilida yozish orqali ozarboyjon adabiy 
tilining rivojlanishiga muhim hissa qo‘shgan. Uning devo­
nidan tashqari, «Dahnoma», «Nasihatnoma» nomli doston­
lari ham sodda, xalqqa tushunarli tilda yozilgani bilan ajralib 
turadi. 
Xatoyiy ijodida Navoiy she’rlariga o‘xshash jihatlar ko‘p. 
U ham Navoiy kabi insonning mavjudligini kuylash, uning 
samimiy, real va hayotiy muhabbatini ulug‘lash, hayotdan 
zavqlanish, umrdan unumli foydalanish g‘oyalarini ilgari sur­
gan. Jumladan, uning «Gәlmәdi» («Kelmadi») radifli g‘azali 
vazn, radif va uslub jihatdan Navoiyning mashhur «Kelmadi» 
radifli g‘azalini eslatadi: