Адаптация студентов к морфункциональному статусу горной адаптации. Резюме

O’quvchilarni tog’ adabtatsiya sharoitiga morfa funksional holatiga moslashish.

Annotatsiya:Ushbu maqolada o’quvchilarni tog’ adabtatsiya sharoitiga morfa funksional holatiga moslashish va adabtatsiya haqida tushunarimizni siz bilan bo’lishmoqchimiz.

Kalit so’z: Adaptatsiya, organizm, jismoniy tarbiya, alveolar, partial, oksigemoglobin, gipoksiya.

Adaptatsiya (lot. adaptatio – mos-lashuv) – 1) organizmning turli yashash sharoitlariga moslashishi; 2) sezgi a’zolarining o‘ziga ta’sir etadigan qo‘zg‘atuvchilarga moslashishi natijasida ularda sezgirlik darajasining o‘zgarishi ko‘zning yorug‘lik yoki qorong‘ilikka moslashuvchanilgidir.. Qo‘zg‘atuvchining ta’sir kuchi o‘zgarishi bilan sezgirlik ham o‘zgaradi. Qo‘zgatuvchilar sust ta’sir etganda sezgirlik oshadi, kuchli ta’sir etganda esa kamayadi. Adaptatsiya hodisasi hamma tashqi sezgilar (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m, badan sezgisi) ga xosdir. Taktil, harorat, hid va ko‘rish sezgilarida adaptatsiya kuchli, eshitish va og‘riq sezgilarida ku-cheizdir. Ichki sezgilar (mas, tashnalik, ochlik) ga nisbatan adaptatsoya hosil bo‘lmaydi. Adaptatsiya organizmning normal hayot faoliyatini saqlab turishini, atrof muhitning turli omillari: temperatura va iqlimning o‘zgarishiga (qarang Iqlimga moslashish), balandlikka (qarang Balandlik kasalligi), ko‘pgina infeksion agentlarga (qarang Imunitet) moslanishini ta’minlaydi. Adaptatsiya reaksiyasi moddalar almashinuvi intensivligining uzluksiz o‘zgarib turishiga asoslangan. Odam organizmining mos-lashuv reaksiyasi (Adaptatsiya reaksiyasi)ni tez (spesifik) va sekin (nospesifik), tug‘ma (tur evolyutsiyasi jarayonida shakllan-gan) yoki orttirilgan (har bir organizm uchun o‘ziga xos) reaksiyalarga bo‘lish mumkin. Masalan, og‘ritadigan omil ta’si-riga javoban oyoq-qo‘lni tortib olish, jismoniy ish qilganda nafas olishning kuchayishi, qon oqimi hamda yurak fao-liyatining tezlashishi va qonning qayta taqsimlanishi, qorong‘ida ko‘z yorug‘lik sezish layoqatining zo‘rayishi – bularning hammasi tug‘ma tez Adaptatsiya reaksiyalaridir. Har bir kishining turli yashash sha-roitlariga moslashish imkoniyati uning irsiyati, yoshi, sog‘lig‘i va boshqalarga bog‘liq, bo’lgan hodisalar yig’indisining aytiladi.

Ma’lumki jismoniy tarbiya va sport sohasida sport fizologiyasi haqida chuqur bilimga ega bo’lmagan jismoniy tarbiya mutaxasisi organizimning jismoniy chiniqtirish, jismoniy mashiqlar tasirida organizimda yuzaga chiqadigan morfo-funiksional o’zgarishlarini baholash hamda sportning hilma –hil turlariga bog’liq ravishda organizimga beriladigan jismoniy mashiqlarning ko’lamini anilqash imkoniyatiga ega bo’ladi.

Sportchi tekislikdan tog’liq joylarga ko’tarila boshlaganida uning organizimida qator funksional o’zgarishlar ish qobiliyatining o’zgarib borishi va baland tog’lik sharoitida qator fiziologik jarayonlarning ishdan chiqishi, u o’zini yomon his qilishi bazi kishilarda hatto “Tog’ kasalligi” deb yuritiladigan xolatning yuzaga chiqishi kuzatiladi.

Keltirilgan fikirlardan to’gli sharoitda sport bilan shug’ullanib sport musobaqalari o’tkazish uchun dast avval bunday sharoitda sportchi organizimida yuzaga kelishi mumkin bo’gan funksional o’zgarishlarni chuqur bilishi lozim bo’ladi.

Xozirgi vaqtda tog’sharoitining organizimga tasiri haqida etarli ma’lumotlar to’plangan bu dalillardan bizga shu narsa ma’lumki tog’ sharoitlarning inson qobiliyatiga salbiy tasiri asosan atmasfera tarkibida kislarodning kamayishi to’qimalarning kislarod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi gipoksiya atamasi bilan kiritiladi.

Inson dengiz satxidan qanchalik yuqori ko’tarilsa, atmasfera va undagi kislorodning bosimi shunchalik kamayib boradi al’veolalarida havo tarkibida ham kislarodning partsional bosimining pasayishi vujudga keladi. Demak inson dengiz satxidan balandlikka qanchalik yuqori ko’tarilsa badanidagi to’qimalarning kislarod bilan ta’minlanishi shunchalik pasayib boradi, yani gipoksiya kuchayib boradi.Dengiz satxidan 1000 metrgacha ko’tarilishda odam organizimda sezilarli o’zgarishlar kuzatilmaydi bunday balandliklarda alveolar havosi tarkibida kislarodning partial bosimi dengiz sathidan uncha ko’p farq qilmaydi, yani doim (saturatsiyasiga) “bog’liqligi” ga teng bo’ladi.

Dengiz sathi bilan borobar tekislikda esa 105mm (saturatsiyasiga) barobar ,1000m yuqori balandlikka ko’tarilganda kislarodning partial bosimi atmosfera hamda alveolar havosi tarkibida sezilarli darajada kamayadi va to’qimalarning kislarod bilan ta’minlanishi ancha qiyinlashadi, chunki alveolar havosida kislarodning partial bosimi kamayishi bilan o’pka orqali o’tayotgan qonning kislarod bilan to’yinishi oksigemoglobin susayadi. Bu jarayon natijasida arteriya qonida kislarodning kamayishi sababli uning to’qimaga o’tishi sekinlashadi. Qonda kislorod miqdori kamayishi ( gippoksimiya ) holatning yuzaga kelishi birinchi navbatta kislarod tashuvchi tizimlar foliyatining rivojlanishiga olib keladi. Natijada o’pka “ventiliyasi” kuchayadi, burun orqali nafas olish o’rniga inson og’iz orqali nafas ola boshlaydi. Vaqt birligi ichida nafas olishi tezlashadi, nafas chuqurligi ortadi bu alveolar havoda kislrod miqdori kerakli darajada saqlanishini ta’minlamaydi.

Yuqoridagini aytganimizdek to’qimalarning kislorod bilan yetarli darjada ta’minlanmasligi gipoksiya gippoksimiya - kislorodning alveolar havodan qonga yetarli mig’dorda yetmasligi natijada yuzaga keladi”. Bunday holat o’quvchilarning tez toliqish, xolsizlanish , o’zida bo’lgan qo’rquv ,irodasizlik kabi xolatlar yuzaga keladi. Bunday xolatlarni o’quvchilar yengib o’tsa adaptatsiya sharoitiga tez moslasha oladi. O’quvchilarning musobaqalada yengib o’tishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Foydalangan adabiyotlar ro`yxati:
1. Aliev A. O`qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O`qituvchi”.1991 y

2. Ataev A.K.Kurash.O`quv qo`llanma.-T., 1987 y

3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari. O`quv qo`llanma, -T., O`zDJTI nashriyoti. 1996 y

4. Авазбакиева М.Ф Влияние смены высот на явленя адаптации.

5,Ахиедов К.Ю Дыхание человека при высокогорной гипокси.1971
Джамолов Сохибджон Джамолиддин угли-Нуратинский район Навоийской области, в 16 общеобразовательной школе “Молодежный лидер”