Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

Ko’rinis
(Alpami’s kiredi)
Barshi’n: — Ashi’g’i’m atqa minipsen’ Meni izlep kelipsen’,
Jipek shapanlar kiyipsen’, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber. Arqa bette dizbekli taw, Tabi’ldi’ mag’an qarsi’ jaw, Yelge kelipsen’ aman-saw, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber.
Alpami’s: — Ayri’lg’ali’ neshshe aylar, Iyesiz turdi’ aq saraylar, Qutli’ bolsi’n jan’a jaylar, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber.
Barli’g’i’: — Wo’tken ku’nler bi’lay tursi’n, Dushpanlardi’n’ ju’zi solsi’n, At toni’n’i’z qutli’ bolsi’n. Ko’riseyik qoli’n’di’ ber, Ko’riseyik qoli’n’di’ ber. (Ko’risedi. Baysari’ awi’li’ni’n’ adamlari’ shuwlap, juwi’ri’si’p keledi. Barli’g’i’ awi’lg’a qarap ketedi).
PERDE
III AKT
2-kartina
Da’rbent tawdi’n’ yetegi. Bayraqtan at keletug’i’n jer. Alti’n qabaq quri’wli’ tur. Qara quri’mday adam. Daladan gernay, si’rnay menen adamlar ko’shkini ko’terip keledi. Basi’nda qos ji’g’a, Tayshi’xan shi’g’adi’.
Ko’kaman: — Taqsi’r, bu’gin toydi’n’ aqi’rg’i’ ku’ni.
Atlar bayraqtan keledi (xan qoli’n ko’teredi)
Seyis: — Qulli’q taqsi’r
Xan: — Seyis qaysi’ at wozi’p keliwi mu’mkin.
Seyis: — Taqsi’r, Baysi’nni’n’ Bayshubari’nan qa’wpim bar.
Xan: — Ne ilaj.
Ko’kaman: — Taqsi’r, at qashatug’i’n tas qudi’qti’n’ basi’nda Bayshubardi’n tuyag’i’na gu’l mi’- yi’q qag’i’p, Qarajandi’ qudi’qqa taslawg’a adam jiberildi.
Xan: — Qarajan...Qarajan! (Pawza) Bayshubar wozi’p
kele qoyg’an ku’nde?
Ko’kaman: — Alpami’sti’ sarayg’a qonaqqa shaqi’rami’z Xan: — Qojalaq penen so’ylestin’ be?
Ko’kaman: — Qojalaq wa’desin wori’nlaydi’.
Xan: — Jaraydi’...
Ko’kaman: — Taqsi’r, ha’zir alti’n qabaq ati’wdi’ baslaymi’z. (Alpami’s wo’z jigitleri, Baysari’ awi’li’ni’n’ adamlari’ menen kelip woti’radi’) Jarshi’ ha’ Jarshi’! (jarshi’ keledi). Ha’zir alti’n qabaq ati’w baslanadi’. Mergenler bolsa shi’qsi’n.
Jarshi’: — Ha’zir alti’n qabaq ati’w baslanadi’.
Mergen bolsan’ shi’g’a beresen’! (Dalag’a shi’- g’i’pta baqi’radi’) bir topar qi’zlar menen Arza- yi’m kelip turadi’. Mergenler shi’g’i’p alti’n qa- baqti’ ata baslaydi’. Gezek Alpami’stiki. (Mu- zi’ka, Alpami’s woqjay menen qon’i’rawdi’ ati’p tu’siredi. Xang’a iyilip ta’jim beredi. Adamlar tan’lani’p).
1-Adam: — Mergenligin’e bolayi’n.
2-Adam: — Si’mbati’ da kelgen yeken.
3-Adam: — Bati’r dep usi’ni’ aytsa bolar (Daladan)
— At kiyati’r!
— At kiyati’r!
— At kiyati’r! Ha’mme dalag’a qaraydi’. (Bir topar qi’z benen Barshi’n shi’g’adi’).
Barshi’n: — Won segizde menin’ baqti’m ashi’lg’ay, Duz nesiybem Baysi’n yelge shashi’lg’ay, Toqsan attan wozi’p kelsen’ Bayshubar, To’rt ayag’i’n’ aq siyneme basi’lg’ay.
1-Adam: — At kiyati’r!
2-Adam: — At kiyati’r!
3-Adam: — Xanni’n’ ati’ kiyati’r!
4-Adam: — At ko’teriwge shi’g’i’n’!
Ko’pshilik: — (Xang’a) ati’n’i’z kiyati’r, taqsi’r ko’z aydi’n!
Barshi’n: — (dalag’a qarap)
At shabi’lg’an ba’lent tawdi’n’ bawri’nda, Jallad keler jan almaqti’n’ qasti’nda, At keldi dep shuwlaman’lar qalmaqlar, Qarsi’ shi’qpan’, Bayshubardi’n’ aldi’na Buni’ shapqan ma’rttin’ tarqar qumari’, Jalti’rap ko’rindi tilla tumari’, At keldi dep lalawlaspan’ qalmaqlar, Bul kiyatqan Alpami’sti’n’ shubari’. (Alpami’s Barshi’n taman umti’ladi’. Daladan qi’yqi’w yesitiledi. Barshi’n aldi’raq shi’g’i’p). Bag’di’n’ gu’li solsi’n dep, At jibergen qalmaqlar, Nami’s penen wo’lsin dep.
Ko’z aydi’n aytpag’a kelip tur.
Bayraqqa qoyg’an shori’n’i’z, At keldi to’rem ko’z aydi’n, At keldi to’rem ko’z aydi’n. Ashi’ldi’ bag’da gu’lin’iz, Bayraqtan keldi ati’n’i’z, Xi’zmetin’e kelip tur, Bayraqqa qoyg’an shori’n’i’z, (atti’n’ moyni’na woramal baylaydi’) At keldi to’rem ko’z aydi’n, At keldi to’rem ko’z aydi’n.
Alpami’s: — Bag’da gu’lin’ soldi’rdi’n’, Qari’ndasli’g’i’n’di’ bildirdin’, At jibergen qalmaqti’, Nami’s penen wo’ltirdin’, Ko’z aydi’n bolsa Barshi’njan Birge bolsi’n ko’z aydi’n.
(Alpami’s Barshi’ndi’ qushaqlap, atti’n’ moyni’nan si’ypaydi’. Atti’n’ ayag’i’ndag’i’ jarani’ ko’rip) Alpami’s: — Mi’nag’an ne boldi’?
Qarajan: — Dushpanlardi’n’ qi’lg’ani’. Tas qudi’qti’n’ basi’nda ayaq qoli’mdi’ baylap, Bayshubardi’n’ ayag’i’na gu’l mi’yi’q qaqti’. U’sh ku’nnen son’ bosadi’m. Jolda balamdi’ ha’m ati’mdi’ wo’ltirdim.
Alpami’s: — At moyni’na taqqan tilla tumari’m. Wo’zim shawi’p tarqatpadi’m qumari’m, Jat yellerde at shapqani’ quri’si’n, To’rt ayag’i’n basa almaydi’ Shubari’m. Bayshubardi’n’ to’rt ayag’i’ gu’lli tas, At qa’dirin bilmeydi yeken qi’zi’lbas, Bayshubardi’n’ bir bahasi’n aytayi’n, Qarajanday qi’rq bes yerge basma-bas.
Qarajan: — Qa’dirimdi menin’ bilmedin’, Bir tay shelli ko’rmedin’, A’weli balamdi’, Son’i’nan ati’mdi’ wo’ltirdim, Bayshybardi’ wozdi’ri’p, Dosli’qti’ ba’rjay keltirdim. Yen’ bolmasa Alpami’s, Harma dosti’m demedin’ (ashi’wlani’p shi’g’i’p ketedi).
Barshi’n: — Uzaqta Baysi’n yelleri, At shapqan tawdi’n’ sho’lleri, Harma dep kewlin al, Qarajan dosti’n’ kerekti. (Barshi’n shi’g’i’p ketip Qarajandi’ ali’p keledi).
Ati’n’a taqqan sa’depti, Ta’nde jani’m kabapti’, Jekke keldin’ qalmaqqa, Qarajan dosti’n’ kerekti.
Alpami’s: — At shapqan jollar taqi’rdi’, Palwanlar qurar shati’rdi’. Harma dosti’m Qarajan, Bilmedin’ be bati’rdi’. (qushaqlasadi’).
«Àlpàmi’s» pyesàsi’ uri’s ji’llàri’ sàxnàg’à qoyi’ldi’. Bul pyesà xàli’q dà’stàni’ «Àlpàmi’s» ti’n’ syujetine tiykàr- làng’àn. Lekin, bul dràmà «Àlpàmi’s» dà’stàni’ni’n’ ko’shirmesi bolmàstàn, wondà àvtordi’n’ qosqàn u’lesleri, jàn’àli’g’i’ àyri’qshà ko’zge tàslànàdi’. Pyesàdà Àlpà- mi’sti’n’, Gu’lpàrshi’nni’n’, Qàràjànni’n’, Bàybo’ri menen
Bàysàri’ni’n’, Tàyshàxànni’n’, Qultày bàbàni’n’ obràzlàri’ menen bir qàtàrdà àvtor woyi’nàn bir topàr qi’z-jigit- lerdin’, Sàpàr biy hà’m Qojàlàq obràzlàri’ kirgizilgen. Soni’n’ nà’tiyjesinde to’rt àktli, segiz kàrtinàli’ «Àlpàmi’s» muzi’kàli’ dràmàsi’ pàydà boldi’. Dràmàni’n’ teksti qosi’q hà’m qàrà so’z àràlàs jàzi’lg’àn.
N. Dà’wqàràevti’n’ «Àlpàmi’s» pyesàsi’ni’n’ yekinshi jà’hà’n uri’si’ dà’wirinde sàxnàg’à qoyi’li’wi’ u’lken à’hmiyetke iye boldi’. Sebebi, bul pyesàdà uri’s epizodlàri’ so’z yetilmegeni menen, Àlpàmi’sti’n’ bàti’rli’q hà’reketleri menen birge ruwlàr àràsi’ndàg’i’ àwi’zbirshilikti sàqlàwg’à umti’li’wi’, bir yel menen yekinshi yeldi tàti’wlàsti’ri’w joli’ndàg’i’ hà’reketleri, jà’ne de su’ygeni Gu’lpàrshi’ng’à bolg’àn sàdi’qli’g’i’ sol dà’wir ushi’n wog’àdà xàràkterli jàg’dày boldi’.
Dràmàturgtin’ «Àlpàmi’s» pyesàsi’ uri’w bàsli’g’i’ Bày- sàri’ bàydi’n’ Bàybo’rige wo’kpelep wo’z yelin zorlàp Jiydeli Bàysi’nnàn qàlmàq xàni’ Tàyshàxànni’n’ yeline ko’shiriw hà’reketi menen bàslànàdi’.
Uri’w bàsli’g’i’ni’n’ bul hà’reketine miynetkesh xàli’q qàrsi’ bolàdi’. Biràq, woni’ bày ti’n’làmàydi’, Sàpàr biy hà’m tàg’i’ bàsqàlàrdi’n’ jà’rdemi menen wolàrdi’n’ qàrsi’- li’g’i’n bàsti’ri’p ko’shiwge mà’jbu’r yetedi. Birinshi àkttin’ Yekinshi kàrtinàsi’dà Àlpàmi’sti’n’ yeldi bo’lip à’ketken, Bàysàri’ni’n’ izinen àtlàni’wi’ so’z yetiledi. Bul jerde de dràmàturg Àlpàmi’s penen Qojàlàq àràsi’ndàg’i’ qàràmà- qàrsi’li’qti’ so’z yetedi. Àlpàmi’s hà’m woni’n’ jigitleri ko’shken yeldi qàyti’p à’keliw tà’repdàri’ bolsà, àl, Qojàlàq hà’m woni’n’ jigitleri wog’àn qàrsi’ shi’g’àdi’. Dràmàni’n’ bàslàni’wi’ndà-àq Àlpàmi’s unàmli’ qàhàrmàn si’pàti’ndà berilse, Qojàlàq unàmsi’z qàhàrmàn si’pàti’ndà ko’rinedi. «Àlpàmi’s» pyesàsi’ndàg’i’ Àlpàmi’s obràzi’ dà’stàndàg’i’ obràzdàn pu’tkilley àji’ràli’p turàdi’. Àlpàmi’s àyri’qshà ku’shke iye bàti’r bolg’àni’ menen de bir wo’zi hà’reket yete bermeydi.
Pyesàdà Gu’lpàrshi’n obràzi’ tek suli’wli’g’i’ menen yemes, pàràsàtli’li’g’i’, àqi’lli’li’g’i’ hà’m wo’z su’ygenine wopàdàrli’g’i’ menen de wo’zgeshelenip turàdi’. Gu’lpàr- shi’nni’n’ unàmli’ tà’repi sondà, Àlpàmi’s wo’z dosti’ Qàràjàng’à wo’kpelep qà’teleskende:
Uzàqti’ Bàysi’n yelleri, Àt shàpqàn tàwdi’n’ sho’lleri, «Hàrmà» dep kewlin àl, Qàràjàn dosti’n’ kerekti,
—dep duri’s àqi’l berip, jàqi’n ken’esgo’yi bolàdi’.
To’rtinshi àkttin’ birinshi kàrtinàsi’ndà xànni’n’ wo- ti’ri’spàsi’, wondà Àlpàmi’sti’n’ quràl-jàràg’i’nàn àyri’li’wi’, Qojàlàqti’n’ wog’àn jàmànli’q yetiwi, Qàràjànni’n’ Àlpà- mi’sti’ wo’limnen qutqàri’wi’ so’z bolàdi’. Pyesàni’n’ bir- neshe worni’ndà Qàràjàn Àlpàmi’sti’n’ yen’ jàqi’n dosti’ si’pàti’ndà ko’rinedi. Usi’ kàrtinàni’n’ son’i’ndà Tàyshàxàn tàxtàn qulàti’li’p, worni’nà Qàràjàn bàti’r xàn bolàdi’.
To’rtinshi àkttin’ yekinshi kàrtinàsi’ndà Àlpàmi’sti’n’ àtà-ànàsi’ni’n’ bàlàsi’ kelmegennen son’ qàyg’i’-uwàyi’mg’à tu’siwi, wolàrdi’n’ psixologiyàli’q kewil-keshirmeleri sheberlik penen beriledi hà’m usi’ kàrtinàni’n’ son’i’ndà Àlpàmi’s ko’shken yeldi hà’m Gu’lpàrshi’ndi’ wo’z yeline àli’p qàytàdi’.
«Àlpàmi’s» pyesàsi’n do’retiwde àvtor obràz, syujet hà’m konflikt jàsàwdà dà bir qànshà jetiskenliklerge yerisedi.
Àlpàmi’s obràzi’. Pyesàdà Àlpàmi’s obràzi’ àyri’qshà ku’shke iye mà’rt, bàti’r hà’m bir so’zli àdàm si’pàti’ndà su’wretlengen. Woni’n’ gu’res joli’ à’dillik, xàli’qlàr dosli’- g’i’n bekkemlew, uri’wlàrdi’ biriktiriw hà’m sol àrqàli’ yeldin’ ti’ni’shli’g’i’n qorg’àwdàn ibàràt.
Jiydeli Bàysi’ndi’ jàylàg’àn yermen, Dushpànnàn qorqpàymàn ketse de gellem, Qoldàwli’, qon’i’ràt, qi’tày, qi’pshàqti’, Biriktirip yeldi àbàt yetemen.
Usi’làyi’nshà «Àlpàmi’s» dràmàsi’ndàg’i’ Àlpàmi’sti’n’ xàli’qti’ biriktiriw, dosli’qti’ bekkemlew ideyàsi’ bu’gingi ku’ni de à’hmiyetli mà’selelerdin’ biri boli’p tàbi’làdi’. Àvtordi’n’ «Àlpàmi’s» pyesàsi’ hà’m woni’n’ qàhàrmànlàri’ yekinshi jà’hà’n uri’si’ ji’llàri’ hà’m wonnàn son’g’i’ dà’wirlerde de ideyà-temàtikàsi’, wàqi’yàlàrdi’ sheber su’wretlewi menen de xàlqi’mi’z ju’reginen ji’lli’ wori’n àli’p kiyàti’r.
Sorawlar ha’m tapsi’rmalar

1. 
   N. Da’wqaraev qaraqalpaq a’debiyati’ni’n’ rawajlani’wi’na qanday u’les qosti’?
   
2. 
   N. Da’wqaraevti’n’ qanday shi’g’armalari’n bilesiz?
   
3. 
   Dramani’ woqi’n’ ha’m woni’n’ «Alpami’s» da’stani’nan qanday wo’zgesheligi bar?
   
4. 
   Dramada da’stan qaharmanlari’na qosi’msha qanday obrazlar kirgizilgen?
   
5. 
   «Alpami’s» dramasi’ni’n’ qaraqalpaq dramaturgiyasi’nda tutqan worni’ qanday?
   
6. 
   Drama qaharmani’ Baysari’ ne sebep wo’z yelinen ko’shiwge ma’jbu’r boladi’?
   
7. 
   Dramada Alpami’sti’n’ bo’lingen yeldi, xali’qti’ biriktiriwdegi yerligi qalayi’nsha su’wretleniwin tapqan?
   
8. 
   Gulparshi’nni’n’ aqi’lli’li’g’i’ menen Alpami’sqa bolg’an wopadarli’g’i’ qaysi’ wori’nlarda ko’rsetilgen?
   
9. 
   Dramadag’i’ basqa qaharmanlarg’a da si’patlama berin’.