Adebiyat-8kl-1-200-str pmd

A’DEBIYAT TEORIYASI’NAN MAG’LUWMAT
Drama haqqi’nda tu’sinik
Drama (grek so’zi. ha’reket) — dialog formasi’nda quri’lg’an sahnali’q shi’g’arma. Drama yeki tu’rli ma’nide qollani’ladi’: birinshi ma’nisinde — avtor so’zi aralaspay, dialog tu’rinde jazi’lg’an syujetli shi’g’arma, bular tek teatrg’a arnali’p jazi’lg’an boladi’. Yekinshi ma’nisinde adamni’n’ sezimi, ishki du’nyasi’, qari’m-qatnaslari’ teren’ konfliktlerdin’ tiykari’nda ashi’p beriletug’i’n shi’g’armalar. Drama a’yyemgi grek a’debiyati’nda payda bolg’an ha’m
17 — A’debiyat 8-klass 257
woni’n’ geypara ni’zamlari’ bizin’ ku’nimizde de saqlani’p kelmekte.
A’debiyatti’n’ u’lken u’sh janri’ni’n’ biri bolg’an dra- mani’n’ basqa janrlardan wo’zgesheligi, ayi’rmashi’li’g’i’ bar. Wolardi’n’ iri basli’lari’ mi’nalardan ibarat: a) basqa janrg’a qarag’anda bunday waqi’ya ayri’qsha dramali’q si’patqa iye boladi’ ha’m tamashago’ydin’ di’qqati’n dina- mikali’q xarakteri menen worap aladi’. Sog’an baylani’sli’ adam minez-qulqi’ ayqi’nlana beredi, minez-qulqi’ni’n’ bir­biri menen soqli’g’i’si’wi’ni’n’ na’tiyjesinde wolardi’n’ ishki du’nyasi’ ashi’p beriledi; b) ha’reket birliginin’ saqla- ni’wi’nda izbe-izlik ku’shli boladi’ ha’m bul qatti’ talap yetiledi. Dramani’n’ ha’reketi bir maqsettin’ a’tirapi’nda boli’wi’ kerek ha’m wog’an qosi’msha waqi’yalar jat. Basli’ pikir sol tiykarg’i’ qaharmanni’n’ ta’g’dirine qarati’l- g’an boladi’. Dramali’q qaharman so’zde yemes, iste ko’riniwi kerek; v) drama saxnag’a arnali’p jazi’ladi’ ha’m wol wo’tken waqi’yani’ tamashago’ydin’ ko’z aldi’nda tap ha’zir boli’p ati’rg’anday yetip yelesletedi.
Drama u’lken u’sh tu’rge bo’linedi: tragediya, kome- diya, drama.
Qaraqalpaq a’debiyati’nda bulardi’n’ barli’q tu’rleri de rawajlang’an. Biraq, XX a’sirdin’ 20-ji’llari’na shekem drama qaraqalpaq a’debiyati’nda arnawli’ janr si’pati’nda bolg’an joq. Wol ma’deniyati’mi’zdi’n’ wo’sip, jetilisken waqti’nda payda boli’p woti’r. Dramani’n’ payda boli’wi’ ha’m rawajlani’wi’ teatr ko’rkem-wo’neri menen ti’g’i’z baylani’sli’. Dramali’q janr jana ko’rkem-wo’nerdin’ gu’l- da’stesi, poeziyanin’ yen’ joqarg’i’ tu’ri degen Belins- kiydin’ so’zi da’l tawi’p ayti’lg’an dani’shpanli’q pikir.
ÀBBÀZ DÀBI’LOV
(1898—1970)


«Bàhàdi’r» dà’stàni’ woni’n’ toli’q nus-
Qàràqàlpàq poeziyàsi’ni’n’ so’z zergeri À. Dàbi’lov qàràqàlpàq à’de- biyàti’ni’n’ hà’r tà’repleme gu’llep ràwàjlàni’wi’nà wo’zinin’ à’jàyi’p shi’g’àrmàlàri’ menen sàlmàqli’ u’les qosti’. Shàyi’rdi’n’ «Qosi’qlàr» (1940), «Jen’isler yoshi’» (1942), «Àlg’à» (1959), «Qosi’qlàr» (1962), «Ju’rekke jàqi’n àdàmlàr» (1965), «Àrnàwlàr» (1966), «Bilimlen» (1968), «Temir jol» (1973), «Nà’- mà’rt jigit nege dà’rkàr» (1976), hà’m bàsqà dà poeziyàli’q top- làmlàri’ bàsi’li’p shi’qti’. Shàyi’rdi’n’ yeki mà’rtebe 1950, 1957-ji’llàri’, àl qàsi’ rus tilinde 1989-ji’li’ bàsi’li’p shi’qti’. Bunnàn bàs- qà dà shàyi’rdi’n’ u’sh toplàmi’ (1, 2, 3 tomlàri’) 1958, 1967, 1972-ji’llàri’ jàri’q ko’rdi.
À. Dàbi’lovti’n’ ko’plegen shi’g’àrmàlàri’ wo’zbek, qàzàq, rus tillerine àwdàri’li’p bàsi’ldi’. Woni’n’ wo’zbek tilinde «Qushiqlàr» (1956), rus tilinde «Svetli’y kon», «Stixi» (1973) degen toplàmlàri’ shi’qti’.
A’debiyàti’mi’zdi’ ràwàjlàndi’ri’wdàg’i’ xi’zmetleri ushi’n «Qàràqàlpàqstàn xàli’q shàyi’ri’» (1945), «O’zbekistàn xàli’q ji’rshi’si’» (1957) hu’rmetli àtàqlàri’ berildi. Shàyi’r «Bàhàdi’r» dà’stàni’ ushi’n Berdàq àti’ndàg’i’ Respublikàli’q si’yli’qti’n’ làureàti’ boldi’ (1967).
À. Dàbi’lov «Miynette bàti’rli’g’i’» hà’m «Miynette àyri’qshàli’g’i’ ushi’n» ordeni hà’m medàllàri’ menen O’zbekistàn hà’m Qàràqàlpàqstàn Joqàrg’i’ Ken’esi hà’m Prezidiumi’ni’n’ hu’rmet jàrli’qlàri’ menen si’yli’qlàndi’.
À. Dàbi’lov 1898-ji’li’ Tàxtàko’pir ràyoni’ni’n’ «Qàràoy» àwi’li’ndà tuwi’làdi’. Woni’n’ wo’mir bàyàni’nà ser sàlsàq, ju’dà’ qi’yi’n turmi’sti’ bàstàn keshirgenligin ko’remiz. A’kesi jàslày qàyti’s boli’p, ànàsi’ menen qàlàdi’. Wol dà’slep yeski diniy mektepte, son’i’nàn Qàràqum iyshàn- ni’n’ medresesinde tà’lim àlàdi’.
1927-ji’li’ «Shi’mbàydàn àrmàn wo’tpegen, ku’ni qursi’n bàyàg’i’ni’n’» dep jàzg’àn shàyi’r jàn’à turmi’sti’n’ tàlàntli’ ji’rshi’si’ boldi’. A’sirese, woni’n’ du’nyà tàni’mi’ hà’m jàn’à dà’wirge bolg’àn ko’z qàràslàri’ 30-ji’llàrg’à kelip buri’ng’i’g’à qàràg’àndà à’dewir bàyi’di’.
Woni’ hu’kimet bàsshi’làri’ To’rtku’lge shàqi’rti’p àlàdi’.
Moskvà, Tàshkent sàpàrlàri’ wog’àn pu’tkilley jàn’à du’nyàni’n’ yesigin àshàdi’. Bul shàyi’rdi’n’ jàsi’ jàg’i’nàn àqi’l-woyi’ toli’si’p yelimizdegi wo’zgerislerdi jàn-tà’ni me- nen ji’rlàg’àn wàqti’ yedi. Shàyi’r «Bu’lbu’ldey sàyràp hà’r ku’ni» dep jàzg’àni’ndày, hà’r ku’ni xàlqi’mi’z àrà- si’ndà boli’p, u’zliksiz jàn’à shi’g’àrmàlàr do’retip bàrdi’.
Xàli’q shàyi’ri’ À. Dàbi’lov 1970-ji’li’ 72 jàsi’ndà qàyti’s boldi’.
30-ji’llàri’ shàyi’r «Segizinshi màrt», «Su’wenli kànàli’», «Tàxtàko’pir», «Mektepte bolàr», «Hàyàl-qi’zlàr», «Xàli’q àynàsi’» si’yàqli’ birneshe màpàzli’q qosi’qlàri’n jàzi’p, wondà sol wàqi’ttà boli’p àti’rg’àn wàqi’yàlàrg’à wo’zinin’ ko’z qàràslàri’n bildiriw menen birge turmi’stàg’i’ wo’zge- rislerdi de, jàn’àli’qlàrdi’ dà xàli’qqà jetkeriwde ko’p xi’z- met yetti.
Sebebi, wo’z dà’wiri ushi’n xi’zmet yetiw hà’m woni’ ji’rlàw hà’r bir shàyi’r ushi’n dà àzàmàtli’q is yedi.
Àbbàzdi’n’ qosi’qlàri’ni’n’ tà’sirliligi birinshiden, tuwmà tàlàntqà iye boli’wi’, yekinshiden, xàli’qli’q ruwxti’n’ bà- si’mli’g’i’, u’shinshiden, wàqi’yàni’n’ àràsi’ndà boli’p, wo’z ko’zi menen ko’rgenlerin ko’rkem su’wretlewinde ko’rinedi.
Yekinshi jà’hà’n uri’si’ ji’llàri’ndà shàyi’r wo’zinin’ teren’ xàli’qli’q ruwxtà jàzi’lg’àn «Biz jen’emiz», «Jen’gen jàqsi’», «Nà’mà’rt jigit nege dà’rkàr», «Stàlingràdtà», «Hàr- màsi’n», «Qi’z benen kelinshek» h.t.b. birneshe qosi’qlàri’n do’retedi.
Uri’s ji’llàri’ hà’m uri’stàn son’g’i’ dà’wirde qàràqàlpàq poeziyàsi’ lirikà, poemà, bàllàdà, dà’stàn si’yàqli’ tu’rli jànrli’q formàlàr menen bàyi’p bàrdi’. Xàli’q shàyi’ri’ Àbbàzdi’n’ filosofiyàli’q màzmundàg’i’ lirikàlàri’, bu’gingi ku’n temàsi’nà àrnàlg’àn qosi’qlàri’ poeziyàmi’zdi’ belgili dà’rejede ràwàjlàndi’ri’p bàrdi’.
Mi’sàli’, shàyi’r ku’ndelikli turmi’s tàlàbi’nàn kelip shi’g’i’p «Bir pàxtà joq suw ko’rgen», «Qàytàr yemes istin’ pà’ti», «Uyqi’n’di’ àsh-à’tiràpqà qàrà», «Sàrp yetilsin bàr ku’shler», «Miynet yerleri hàqqi’ndà», «Hàrmàsi’n», «Sen wà’deden tàbi’lmàdi’n’», «Bàti’rlàrg’à tiygen joqpà ziyàni’n’?» h.t.b. qosi’qlàri’n jàzàdi’. Bul qosi’qlàrdi’n’ hà’rbirinde xàli’qti’ yen’ qi’yi’n-qi’stàw wàqi’tlàri’ yerin- sheklikke jol qoymày g’àlàbà tu’rde jedelli miynet yetiwge shàqi’ri’w ideyàsi’ xàli’qli’q ruwxtà ku’shli su’wretlendi.
À. Dàbi’lovti’n’ poeziyàli’q shi’g’àrmàlàri’ni’n’ màzmuni’ bày, temàtikàsi’ wog’àdà ken’. Wol tuwi’sqàn xàli’qlàrdi’n’ so’z sheberlerine hà’m zàmànlàslàri’nà àrnàp, «Sàdi’q shà- yi’rg’à», «Sà’bit Muxànovqà», «Àsàn Begimovqà», «Qàlli’ Àyi’mbetovqà», jà’ne de do’retiwshilik joli’ndà ruwxi’y ustàzlàri’ bolg’àn «Màqti’mquli’g’à», «Berdàqqà», «Àyàp- bergen shàyi’rg’à» degen qosi’qlàri’n jàzdi’.
Shàyi’rdi’n’ Wàtàn hàqqi’ndàg’i’ tu’sinigi wog’àdà ken’ hà’m màzmunli’ yekenligi 50-ji’llàri’ jàzi’lg’àn «Ti’ni’shli’q hàqqi’ndà» qosi’g’i’ndà àyqi’n ko’rinedi. Bunnàn ko’p ji’llàr buri’n jàzi’li’wi’nà qàràmàstàn qosi’qti’n’ ideyà-temà- tikàsi’ hàslà go’nermeydi. Sebebi, wondà bu’gingi ku’ni de xàlqi’mi’z àràsi’ndà wo’z Wàtàni’nà hà’m xàlqi’nà qi’yànet yetiwshilerdin’ tàbi’li’p qàli’wi’ mu’mkin yekenligi, lekin, wondày àrsi’z hà’m sàtqi’n àdàmlàrdi’ tuwri’ jolg’à sàli’wdi’n’ wog’àdà zà’ru’rligi teren’ uqti’ri’làdi’.
BAHADI’R
(da’stannan u’zindi)
Qaraqalpaqti’n’ yelinde, Ken’ salali’ jerinde, A’miwda’ryani’n’ boyi’nda, Mi’n’ tog’i’z ju’z sa’nenin’, Ja’nede wonda birinde, Basi’nan miynet ketpegen, Shekpeni dizge jetpegen, Zali’mlardi’n’ zuli’mi’nan,
Ji’lamay ku’ni keshpegen, Wo’mirinshe jeri joq, Miynetsiz jarma ishpegen, Yelden-yelge barg’anda, Arqalanbay ko’shpegen, Wo’mirinin’ gu’li wo’rkenlep, Bir jetilip pispegen, Diyqan ju’rip mal baqqan, Mudami’ i’rg’i’p, sekirip, Qi’zi’l shen’gel, aq shen’gel, Aqpas penen jantaqtan, Baydi’n’ mali’ baqqani’, Alti’ ayg’a azi’q bolmag’an, Won yeki ayda tapqani’, Jar basi’na tikeytken, Jarti’ i’lashi’q shatpani’, Allang’or degen bir adam, Ji’law menen ja’ha’nde, Ishine tu’sip bir kesel, Ko’kirek qi’spa, ko’k jo’tel, Duri’slap kelip sum a’jel, Wo’tti paqi’r du’nyadan, Shi’nargu’l soni’n’ hayali’, Jarti’ i’lashi’q shatpani’n’, Won’ jag’i’na qoyadi’. Kemshilikti yadqa ali’p, Tu’rli jaqqa ketedi, Shi’nargu’ldin’ qi’yali’, Abi’laysan’ jamg’i’rday, Ko’zinin’ jasi’ mo’ltildep, Yetegine quyadi’, Ati’n qoyg’an Ari’slan dep, Won to’rt jasar balasi’n, Na’zerine qoyadi’, Ishten debdiw shi’g’ari’p, Dawi’slap qatti’ ah urdi’, Qon’si’-qoba awi’ldi’, Awi’llas meshit qa’wimdi, To’rkini menen tami’rdi’,
Bir qatar ba’rin shi’g’ardi’, Awhali’n ayti’p Shi’nargu’l, Worni’nan i’rg’i’p turadi’, Ji’ynali’p kelgen xalqi’na, Hal-jag’dayi’n bildirip, Tuwi’sqan dep tolg’ani’p, Arzasi’n ayti’p zarlani’p, Jer tebirentip gu’rsinip, Shi’nargu’l shi’ntlap ji’ladi’, — Qi’ymi’ldawg’a shamam joq, Soyi’sli’qqa mali’m joq, U’yimde yeger bar bolsa, Ayamas yedim qostardan, Bir basi’m qurban joli’na, Ayag’anday jani’m joq, Mi’naw turg’an shatpada, Uramda da qapta da, Yari’m batpan bolmasa, Batpan shi’g’ar da’nim joq. Si’pi’ramda bolmasa, Shanashi’mda uni’m joq, Qali’n’ xalqi’m bolmasa, Jani’ ashi’r qol berer, Ag’a menen inim joq, Rasi’n aytsam doslari’m, Yesabi’n tawi’p qalayda, Ko’mip ber dep ayti’wdan, Basqa hesh bir so’zim joq, ... Shi’nargu’l yel-yelati’na, Yel-yelati’ni’n’ a’kelgen, Si’yli’q zati’na, Kewli toli’p, raxmet aytti’, Wolar ha’m ruqsat ali’p, U’y-jaylari’na qaytti’, Woti’z ji’l wotlas, Bir qatar ji’l qoslas, Allang’ordi’n’ worni’, Ku’ndegiden go’re, Ko’zine basqasha ko’rindi,
Buni’n’ qostarli’q haqi’n, Bir-yeki awi’z joqlaw, Ji’law menen bereyin dep, Tuli’mlari’n tarqati’p, Shashlari’n jazi’p, Wo’mirinin’ a’wel aqi’ri’nan, So’ylep ji’lap turg’an usaydi’:
Ja’ha’nda jan barma sendey ku’yingen, Mudam shobi’t, jarg’aq penen kiyingen, Kewlin’de shashlani’p ha’rbir u’yilgen, Qayg’i’dan ko’p qi’rman ketti qostari’m.
Mal baqti’n’, qoli’n’da qayda tayag’i’n’, Tilinip qi’rq jari’q boli’p ayag’i’n’, Qayg’i’g’a qaynadi’ qaybir qayag’i’n’, Dalag’a ko’p da’rman ketti qostari’m.
Qami’g’i’p ko’z jasi’n to’gip monshaqlap, Wo’te almadi’m dedi du’nyada shag’lap, Wo’lerinde Ari’slanjandi’ qushaqlap, Qaray-qaray zordan ketti qostari’m.
Shi’nargu’l der nawqan masaq tereyin, Yendi wo’z baxti’mdi’ si’nap ko’reyin, Xalqi’m ushi’n shiyrin jandi’ bereyin, Allang’ordi’ umi’tpan’i’z, doslari’m!
Shi’nargu’l Ari’slanni’n’ qasi’na kelip, Balam aqi’lli’ meken,
Ya aqi’lg’a namaqul meken, Ma’rt peken, na’ma’rt peken, Parasatli’ sabi’rli’ meken,
Ya ashi’wshaq, shart-shu’rtpeken, Dep balasi’n si’namaq ushi’n, «Aqi’l jastan shi’g’adi’ Hasi’l tastan shi’g’adi’» Deytug’i’n yedi balam, Waqti’ pitip a’ken’ wo’ldi,
Sag’an jetimlik keldi, Mag’an jesirlik keldi.
Yendi ku’n ko’ris qalay bolar yeken balam? dep Shi’nargu’l balasi’na qarap so’ylep tur:
— Jan’a wo’spirim na’w ba’ha’r, Tal shi’bi’qtay buralasan’, Anan’a sal sen bir na’zer, Aqi’l tappay tubalasan’.
Balam azanda bir toysan’, Mezgilge zordan shi’daysan’, Mezgilden qalsan’ ji’laysan’, Bir nan bersem jubanasan’.
So’ytip ketip asi’q-topqa, Meni taslap jang’an wotqa, Qaramaysan’ barli’-joqqa, Qarni’n’ toysa quwanasan’.
Balam basli’ bir ka’r yetpey, Na’tiyjeli is do’retpey, Ushi’ joyi’lg’an keleptey, Aqi’ri’ bir shubalasan’,
Teris putaq ko’rsen’ ko’z benen, Du’zetpey woni’ tez benen, Yaki u’git, ya so’z benen, Balam qalay ura alasan’?
U’yin’de zati’n’ bolmasa, Minerge ati’n’ bolmasa, Bererge asi’n’ bolmasa, Yelde qalay ju’re alasan’?
Ata ka’sibinde mal baqpay, Ya yelden bir ag’a tappay, Abi’rayi’n’di’ so’ytip jappay, Sen qalay ku’n ko’re alasan’?
Balam ketti miyim awi’p, Ku’n ko’risim boldi’ qa’wip,
Bir dani’shpan dana ta’wip, Ayag’i’na dumalasan’?
So’ytpesen’ baxi’t keler me, Qoli’ni’n’ ushi’n berer me, Quwsan’ sag’an jetkerer me, Uslatar ma qamalasan’?
Tez yer jetip ka’mali’n’a, Salsan’ bir na’zer hali’ma, Qalmay balam wobali’ma, Kemshilikti quwalasan’.
Kewlimde tawsi’lmas qumar, Tarqap, woti’n du’ziw janar, Boli’p balam iske qardar, Miynetin’di panalasan’.
Shi’nargu’l der boldi’m g’a’rip, Ayag’i’mda sansi’z jari’q, Qi’stan shi’qpas men bir ari’q, Jortarman ba sabalasan’.
Shi’nargu’l balasi’na qarap so’zin tamam yetti. Bul so’zler Ari’slanni’n’ jeti-ju’yresinen wo’tti.
— A’y, ana menin’ a’kemnin’, Qulli’qta ju’rip, Mal baqqan ka’sibi quri’si’n, Wonday mal bag’i’w jumi’s, Wo’zinin’ jayi’na tursi’n, Jan’a shi’qti’m won to’rtke, Balan’ toli’si’p ka’mali’na kelsin... Du’nyada talap ko’p, Qaysi’si’ mag’an gez keledi, Woni’ menin’ baxti’m bilsin, Shi’nargu’l balasi’ni’n’ so’zin ti’n’lap, Tu’rli qi’yalg’a ketkenin an’lap, Balam na’tiyjesiz bolmas, Dep quwani’shli’ tu’rde,
Ari’slang’a qarap: — Balam, ashshi’ni’ ha’m tatti’q, Dushshi’ni’ ha’m tatti’q, Qansha ku’nler tamaq tappay, Ji’lap jatti’q, Neshe suwlarg’a manti’g’i’p, Neshe i’laylarg’a batti’q, ... Shi’nargu’l balasi’na, Qa’dir-qi’mbat so’zlerin, Bir qatar bayan yetti, Ari’slan bul so’zlerdi, Yesitip boli’p woyladi’...