Қадрият(аксиология)лар фалсафаси

10.2. Қадрият турлари: шахсий, миллий ва умуминсоний қадриятлар
Қадрият муаммосини фалсафий-тарихий таҳ-лили заминимизда яратилган қадимги нақл, ривоят, афсона, ҳикоят ва достонларга, яъни халқ оғзаки ижоди намуналарига бориб тақа-лади. Халқ оғзаки ижодида умумбашарий ва умуминсоний қадриятларга кўп эътибор бериб, уларнинг мазмун ва моҳияти турлича талқин қилинган. Спетамен, Алпомиш, Тўмарис ва Широқ достонида ватанпарварлик, халқ ва юрт озодлиги руҳи бадиий тасвирланган.
Қадимги одамлар борлиқ тўғрисида ўйлаган-ларида, афсона, ҳикоят ёки достонлар сўйла-ганларида оламнинг қадри, унинг чексиз-лиги, коинот ва одамзод алоқалари, инсон умрининг маъноси, мазмуни, мақсади ҳамда ботирлик, оқиллик, ҳокисорлик, яхшилик, вафодорлик, ватанпарварлик каби қадрият-ларга изоҳ берганлар. Қадриятлар мавзуси диний дунёқараш ва уларнинг энг қадимги шаклларида ҳам ўз аксини топган, ҳар бир дин ўзига хос илоҳий қадриятлар тизимига эга.
Улар бир-бирларидан ана шу динларининг асосий китоблари Қуръон, Инжил, Веда, Упани-шад ва бошқаларда муайян илоҳий қадрият тизимлари ўз ифодасини топган. Динларнинг тарихий шакллари такомиллашиб боргани сари, улардаги қадриятлар тизими ҳам янги қирра-ларини намоён қилиб бораверган. Умуминсоний қадриятларга, уларнинг инсон маънавияти ва амалий фаолияти учун аҳамиятига катта ўрин берилган. Асарда яхшилик, баркамоллик, ҳур-фикрлилик, инсонпарварлик каби хислатлар Ахурамазда қиёфаси орқали кўрсатилган.
Заратуштра (Зардушт) фикрича, одамлар яхши-лик, ёруғлик кучларига эргашиши, яхшиликни ёмонликдан, адолатни ҳақсизликдан фарқлаб олиши, ҳаёти давомида Ахурамазда томонида бўлиши лозим. Инсоннинг бу жараёндаги қадри эса, яхшиликнинг ғалабаси учун курашда бефарқ турмаслигида, яшаш тарзида, маънавий қиёфасида, ижтимоий фаолиятида ўз ифода-сини топади. Моний фикрича икки дунё- «зулмат ва зиё дунёси» мавжуд, адолатсизлик, зулм, зўравонлик ҳукм суради, иккинчиси адабий, емирилмайдиган, доимий қадриятлар дунёсидир.
Моний таълимотида қадимги замоннинг асосий қадриятлари жамланган, уларнинг умумий тизим мифология, филосифия, космогония, астрономия ва бошқа ижтимоий-табиий билим соҳалари билан боғлиқликда баён қилинган.
VIII-XII асрларда Марказий Осиёда қадриятлар тўғрисидаги қарашлар ривожланди. Бу даврда араб истилоси амалга оширилган, ислом расмий ҳукмрон динга айланган, ижтимоий-сиёсий ҳаётда муайян тинчлик ҳукм сураётган эди. Заминимизда яшаган ҳар бир мутафаккир, олим, аллома ижодида ислом дини илоҳий
қадриятларининг таъсири яққол сезилиб туради.
Ал-Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн-Сино, мирзо Улуғбек, ал-Бухорий, ат-Термизий, Кубро, Аҳмад Яссавий, Нақшбанд каби илоҳиётчи алломалар, Лутфий, Навоий. Бобур, Бедил, Машраб каби зотлар камолотида нафақат ислом, балки миллий маданият ва қадриятларининг таъсири беқиёс. Замонавий ислом илоҳиёт-чилари ал-Бухорий асарини Қуръондан кейинги муқаддас китоб сифатида тан олиниб, ал-Бухорий, ат-Термизий, Яссавий ва Нақшбандлар номи эъзозланиши бежиз эмас!
Форобий инсон, жамият ва илм-фан қадрият-ларини фалсафий билимларнинг асосий мавзу-ларидан бири сифатида қарай олган дастлабки Шарқ файласуфи эди.
Беруний ҳунар, савдо-сотиқ, мамлакатлараро маданий-илмий алоқаларни кучайтириш, ижти-моий ҳаётда илм-фанни ривожлантириш, унинг ролини оширишнинг тарафдори эди.
Ибн Синонинг «Адолат» номли фалсафий энци-клопедияси, «Шарқ фалсафаси», «Яхши иш ва гуноҳ» асарлари) бизгача етиб келмаган. Қадриятлар муаммоси «Донишнома», «Соломон ва Ибсол» асарларида ҳам ўз ифодасини топган.