“Agrokimyo va agrotuproqshunoslik

IV BOB. Takirli tuproqlar. 
4:1 Taqirli tuproqlarning umumiy harakteristikasi. 
Yuza qismi juda ko`p poliganal yoriklarga ega, chul mintakasining 
tekisliklarida rivojlangan, loyli tuproqlar takirlar deb ataladi. 
O`zbekiston takirli tuproqlar Qizilqum, Qarshi cho`li, Orol bo`yi 
va boshqa hududlarda keng tarqalgan. 
Mamlakatimizda bu tuproklarning umumiy maydoni 1687 min ga 
bo`lib, shulardan sugorilmaydiganlari-2341 ming ga (7,10%) va 
sugorma dexkonchilikda foydalanadigan maydon 346 ming ga (1,28%) 
ni tashkil kiladi. 
Takirlarning tuzilishi va geneziyasi birinchi bulib, 1890 yilda 
tanikli rus geolog olimi V.A.Obruchev urgangan. Keyinchalik bu 
tuproklar I.P.Gerasimov (1931), S.Ya. Sushko (1932), U.U.Uspayenov 
(1940), A.A.Rozanov (1951), N.N.Bolshev (1952), N.I.Bazilevich va 
boshkalar (1953), N.A.Buskov, Ya.M.Nosirov (1961), Ye.V.Lobov 
(1965), M.U.Umarov (1966), N.V.Kimberg (1974), K.Gofurov, 
S.Abdullayev (1982), I.N.Felisiant va boshkalar (1984) tomonidan 
atroflicha tahlil qilingan va anik ma’lumotlar bilan boyitilgan. 
4.2. Taqirli tuproqlarning xossalari 
Bu tuproqlar cho`l mintakasining boshqa tuproqlaridan o`zining 
ogir mehanik tarkibi bilan farq qiladi. Takirli tuproqlarning yuqori va 
yuza qismini o`ziga xos loyli fraksiyalardan hosil bo`lgani uchun 
geolog, geograf va botaniklar «cho`l loylari» deb xam nomlashgan. Bu 
tuproqlar Amudaryo, Qashkadaryo, Zarafshon va boshka daryolarning 
deltalari past terrasalari va togoldi tekisliklarida uchraydi. Taqirli 
tuproqlarga kuyidagi tipchalar kiradi: taqirsimon, takirli va taqirlar. 
Takirli tuproklarning mehanik tarkibi og`ir qumoqli va loyli. 
Taqirli tuproqlarning yuza 0-14 sm katlami loyli bo`lishdan 
tashqari uziga xos poligonal yoriqlardan tuzilgan. 

---

40 
Bu yoriqlar asosan tuprokning 0-6 sm qatlamida rivojlangan. 
Bundan 
tashqari 
bu 
yoriqlar 
joylashgan 
qatlamning 
ostida 
katkaloklashgan katlam uchraydi. Tuprok xosil kiluvchi ona jinslar 
prolyuvial va kadimiy allyuvial jinslardir. Kelib chikishiga kura takirli 
va takirsimon tuproklar, evolyusion uzgarishlar natijasida utloki-takirli 
tiplardan xoil bulgan. Takirlar Zarafshon, Kashkadaryo, Sirdaryo, 
Amudaryo terrasalarining evolyusion uzgarishi natijasida utloki-takir 
tuproklardan xosilbulgan desak, ularning rivojlanish sharoitlarini va 
geografiyasini tugri talkin kilgan bulamiz. Undan tashkari takirli 
tuproklar chullanish jarayonni ta’sirida boshka chul mintaka tuprokalari 
tomon evolyusion uzgarishi rivojlanishixam mumkin. 
Takirli tuproklar joylarda kompleks tuprok koplamlari xolatida, 
ya’ni takirsimon, utloki takirli va takirli shurxokli tuproklar bilan 
birgalikda uchraydi va rivojlanadi. 
Bu tuproklarning mexanik tarkibi, fizik, suv-fizik, agrokimyo 
xossalari, suvli surim taxlili natijalari 12,13,14, va 15 jadvallarda 
keltirilgan. 
Takir tuproklarning mexanik tarkibi yukorida kayd kilinganidek, 
ogir kumokli va loyli fraksiyalardan tuzilgan. (12 jadval) Shuning uchun 
bularning solishtirma ogirligi, xajm ogirligi, govakli va boshka xossalari 
(13 jadval) chul zonasida tarkalgan boshka tuproklardan keskin fark 
kiladi. Gumus mikdori 0,96-1,40 %bulib, (14 jadval), chul 
mintakasining eng gumusga boy, unumdor tuproklaridan xisoblanadi. 
Gumus tarkibida gumin kislotalarining yangidan xosil bulgan birinchi va 
ikkinchi fraksiyalari asosiy urinni egallaydi. 
Singdirish sigimining yukori bulishi (yuza 0-10 sm da 14-16 mg 
ekv) takirli tuproklarga xos belgilardan biridir. asoslar bilan tuyinish, 
shurlanishga moyilik va shurxoklanish takirli tuproklarga xos 
xususiyatlar jumlasiga kirib, ayrim joylarda shurlanmagan.