Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xasanova Sh
- Tabiiy materiallar bilan ishlash
- Tabiiy narsalarni tuplash va saqlash
o ka z i s h mu d d a t i D u s h a n b a S e s h a n b a C h o r s h a n b a P a y s h a n b a J u ma S h a n b a K e c h k i s o a t S t o l e a t r i p e r s o n a j l a r i n i b e z a s h i s h l a r i g a e r d a m b e r i s h . E r t a n g i k u n
ma s h g `u l o t i u c h u n q u l l a n ma l a r n i t a r e l k a g a j o yl a s h I g n a k a d a yd i g a n e t i q c h a t i k i s h T a s h l a n d i q v a t a b i a t ma t e r i a l l a r i d a n u yi n c h o q l a r ya s a s h ( t u x u m p u c h o g `i , p i l l a , p u s t i , e n g `o q , d a n a k e k i n u r u g `i v a
b o s h ) . o yi n l a r u c h u n l a t t a q u g `i r c h o q l a r ya s a s h . Lo yd a n ya s a l g a n k u z a c h a v a l a g a n c h a d a n
b u e q b i l a n b e z a s h B a yr a mg a a t a b o t a - o n a mi z g a s o v g `a t a ye r l a s h . £ u l
me h n a t i J o n l i b u r c h a k d a g i q u s h , b a l i q , t o s h b a q a v a b o s h q a l a r u c h u n o z u q a t a ye r l a s h .
Bolalarni maktabgacha muasasalardagi mexnat tarbiyasi oilaviy tarbiyadan ajralmagan xolda olib borilishi kerak. Bolada mexnat - sevarlikni tarbiyasining barcha qulay sharoitlari oilada mavjud. Biz bolani oilada mexnatga ыrgatibgina qolmasdan ularini tejamkorlikga щam ыrgatib borishimiz lozim. Bu borada xonadonlarda uchraydigan tashlandiq ashelardan foydalanamiz. Xar bir tashlandiq ashedan biror bir buyum yasashni ыrgatsak, bolalarda ijodkorlik xissi xam shakillanib boradi.
Masalan: Suv ichimliklaridan bыshagan idishlardan chiroyli ыyinchoqlar yasash mumkin. Svetofor, timsoq, katta-kichik matrieshkar, ari, tulki ыyinchoqlari щamda 44
chiroyli qalamdon, guldon yasash mumkin, bu ыyinchoqlarni yasashlari asosida bolalarda tejamkorlik xissi singdiriladi. Tashlandiq ashe xisoblangan paypoq, kiyilmaydigan kuylaklarni lentasimon qilib qirqib, ularni bir-biriga ulanadi, sыng koptok qilib ыraladi. Bu ipdan tыqilgan gilamchalar juda mustaxkam bыlib, yuvilish va quritish juda osondir. Yana eski paypoqqa uyda ishlatilmaydan, qolgan mayda sovun parchalarini solib, ulardan estiqcha shakli tikilsa, oshxona mebeli va muzlatkichni artish uchun qulay mochalka щ osil bыladi. Biz bolalarni oilada tejamkorlikni ыrgatib, borar ekanmiz, ular eshligidanoq buyum va materiallarni isrof qilmaslikni щar bir narsani xaetda tejab ishlatishga kыnikma va malaka щ osil qilib borishlarini ыrgatishimiz zarur. +o\oz karton va gazlama xamda tolali materiallar tayer maxsulot bыlib, ulardan turli ыyinchoqlar yasaladi, ularning chiqindilaridan xam tejamkorlik bilan foydalanishni ыrgatiladi. Bolalar bo\chasida turli materiallar bilan ishlashda esa eng avvalo qaysi narsadan nimalar yasash mumkinligini avvaldan rejalab, anchayin izlanib, tabiat qыynidan axtarib topib, yi\ib olingandan, sыng reja asosida turli ыyinchoqlar, ertaklar asosida kыrsatmali kыrinishlanga boy personajlar yasash mumkin. Turli omillar: Eman daraxti mevasi pыstlo\i, namatak mevasi, chi\anoqlar, en\oq pыstlo\i, qovoq uru\lari, namatak guli va boshqalardan xalq masallari, mul`tfil`m qaxramonlarini: G`Ninachi va chumoliG`, G`Toshbaqa va chaenG` kabi masallarni ertak qaxramonlarini yasashlari mumkin. Mexnat mash\ulotlarida – daraxt navdalari qamish paxol, \ыza chanoqlari, qumlarning ishlatilishi xamda plastik massalar: plastilin, rezina, tselofan, polietilen lentalari, plenkalar, gugurt qutuchalari, \altak iplar, flomasterning tugaganlari щamda pista pыchoqlari danak pыchoqlari, kunga boqar ыsimligining kosachasi, tuxum pыchoqlari ishlatiladiki ana shunday tashlab yuborilishi mumkin bыlgan narsalardan chiroyli, gыzal ыyinchoqlar, ertak qaxramonlari, turli kыrsatmali manzaralar yasash mumkinligini tejamkorlik ruщida tarbiyalash imkoniyatlari kыpligini kыrsatadi. Tashlandiq narsalardan щam kerakli buyumlar, estetik zavq olsa bыladigan, ayniqsa ыz kыrinishi, mazmuni bilan bolalarni tarbiyalashi mumkin bыlgan narsalar yasalishi ular tarbiyasiga ijobiy ta`sir etadi. Oilada, ota-onalar, bolalar bo\chasida tarbiyachi bolalarni ana shunday ishlarni amalga oshirishi uchun ushbu materiallarga eщtietkorona munosabatda bыlishlikni ulardan unumli щam tejamkordik bilan foydalana olishlikni uqtirib borish kerak. Shunday qilinsa, bolalar yashnab turgan daraxt shoxlarini shart kesib eki sindirib olmaydi, daraxtlarni kuzatib, qurigan keraksiz shoxlarini kesib oladi. Kesib olaetganda ыsha shoxdan nima yasasa bыladi, chamalashni ыrganadi. Turli tabiy materiallarni tыplash, saqlash, ishlov berish yыllarini qыllash bolalarini tabiat bilan tanishgandagi bilimini mustxkamlaydi.
Turli tabiat materiallari bilan ishlash mash\ulotlarni rejalashtirish va materiallarni tanlashda albatta maxalliy sharoitlardan kelib chiqish, ыlka iqlimi, tabiati, ishlab chiqarish korxonalari, xalq badiy ustaxonalari va shu kabilari e`tiborga olish kerakligini unutmaslik lozim.
Bunday mash\ulotlar bolalarning ijodiy qobiliyatlarini ыstiribgina qolmay, ularning ijodkorligini ыstiradi, estetik xissietini shakllantiradi. 45
Bolalar turli materiallar bilan ishlash jaraenida turli tabiy materiallarni tыplash, saqlash qoidalari bilan tanishadi, tevarak atrofni muxofaza qilishga ыrgatadi. Turli tabiy materiallarga ishlov berish va rejalashtirishni, ularni nimalar yasay olishni taxlil qilishni, xamda ishlov berish asboblarini tanlay oladilar. Bolalarda bu ishlarni bajarishlarida ular mustaqil fikrlay olib, ijodkorlikni namoen qiladilar. Ijodkorlik qobiliyatlari ыsadi.
Obrazlar, personajlar, ыyinchoqlarni yaratishda konstruktorlik va ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi, murakkab asboblar, bigiz, qaychi, bol\acha, pichoqchalar bilan kattalar erdamida ishlata bilish malakalarini egallaydilar. Bolalar turli tabiat materiallar bilan ishlashlari aloщida qiziqish uy\otadi, ayniqsa loy, plastilin, daraxt shoxchalari, chinor uru\lari, turli qurigan barglar, daraxt pыstlari, elimlaridan foydalanib qushlar, jonivorlar, ertak ishtirokchilarining shakllarini qiziqib yasaydilar. Ыz tassavurlari personajlar bilan boyiydi.
Bolalar turli materiallar bilan ishlashda ishlar qoidalari bilan tanishadilar, texnik xavfsizli qoidalari, gigiena- sanitariya xolatlariga rioya qilibgina qolmay tejamkorlikka xam aloxida e`tibor beradilar.
Bolalarga turli ashelardan narsalar yasashni rejalashtirishni ыrgatar ekanmiz tabiy materiallarning xossa va xususiyatini xisobga olgan, xolda isrofgarchilikka xam yыl qыymaslikni tushuntiriladi. ularning shakl, kыrinishlarini rejalab aniq narsa yasash yыli bilan tejashni ыrgatiladi. +anday asboblarni bolalarga berish mumkinligi va asboblarni tы\ri ishlatish (sindirmaslik, buzmaslik) yыllari uqtiriladi. Ish joyini tartibsiz qolishdan saqlashni ta`kidlanadi. Ish mazmuni sodda murakkabligiga qarab, bosqichma-bosqich guruxlarga moslash yыli bilan tejamkorlik tuy\usini singdirish talab etiladi. Yuqoridagi tartib qoidalar bolalarda tejamkorlik, tadbirkorlik sifatlarini tarbiyalashda meщnat mash\ulotlari samaradorligi oshiriladi. Asosan tayerlov gurxida bolaning esh xususiyatini xisobga olib, sanchilmaydigan, kesmaydigan asboblardan foydalangan xolda pыkak, turli bыsh qutilar, qutichalar, daraxtlarning uru\lari, qurigan barglardan elimlab epishtirish, plastilin erdamida epishtirish yыli bilan turli shakldagi ыyinchoqlar yasashni ыrgatladi va ы rganish jaraenida bolalar yi\ilagan tabiy materiallarni ыrni bilan ishlatishga, turar joyini asrab avaylashga, tabiatni muxofaza qilishga ыrgatish bilan tejamkorlik xissini rivojlantira boriladi. Ota-onalar bolalariga xar doim щam yangi kiyim olib berisha olmaydi. Yangi kiyim olib berilaversa, oilaning sharoiti emonlashishini xammaga aen. Shuning uchun kiyimlarni asrash bilan ota-onasining pulini tejaydi, ularni meщnatini щurmat qilgan bыladi. Oilada eshligidan mexnatga ыrgata borilar ekan, ular щamma narsalarni asrab, avaylashga odatlnib boradi. Agar ota-onalar ishlariga qiziqaetgan bolani ishdan chetlashtirmaslar, uning qiziquvchanligini qondirishga xarakat qilsalar, u щolda bolada meщnat qiluvchilarga nisbatan minnatdorchilik xissietini uy\otadilar va unda atrofdagilar mexnatiga xurmat shakllantiradi, mexnat qilish ishtieqi tu\iladi. Ba`zida ota-onalar xali eshsan, - deb bolani kattalarga kыmaklashish xissini sыndiradilar, aksincha - G`Bolaginam katta bыlib qoldi, u ыz ыrnini yi\ishtirayapti, stol ustini ovqatlanishdan sыng artib qыyayaptiG`, deb aytishlik ularni kattalarga taqlid qilishga ыzlarini katta bыlgandek xis qilishga chaqiradi. Oilada qizlar tarbiyasiga kыproq e`tibor berilsa, kelgusida tejamkor tadbirkor uy bekasi bыlishlikka zamin yaratadi.
46
+izlarning qыliga kattalar nazoratida igna berib, ip ыtkazishga, oddiy tы\ri chok tikishga ы rgatiladi, ыziga oddiygina fartukcha tikib, olib ish qilsa, kiyimini asraydi. Akalari, ukalarining eski kiyilmaydigan jemper iplaridan paypoqchalar tыqib berilsa yangi paypoqlarni yirtilishidan asraladi, paypoq puli tejalib, boshqa narsaga ishlatiladi. Maktabgacha katta eshdagi bolalarning kattalar bilan birgalikda ishlashlari aloxida axamiyatga egadir. Bolalar ota - onalari bilan birgalikda ishlashga xar doim intiladilar va intilishni qыllab - quvvatlash zarur. Ы\il bolalar dadalari bilan kuzda er chopadilar, daraxt shoxlarini butalaydilar. Sigir, qыylarga em tayerlaydilar. Bu ishlarni bajarish orqali bolalarda mexnatsevarlik щissi tarbiyalansa, oilada tejamkor, tadbirkor bыlishlikka undaydi. Turli materiallar bilan ishlash bolalarda ijodiy qobiliyatni ыstirish bilan birga izlanuvchanlikni xam oshiradi.
Masalan: Bir e\ochning ыzidan mitti beshiklar, bolalar aravachasi, suyangichlar, kitob javoni, kiyim ilgichlar, taxta ыqlov, qor kurak, mol kurak, keli, quvi dastalari albatta bunda milliy an`anaga, kыxna qadriyatlarga tayanilsa, milliy tarbiyalashga katta xissa qыshgan bыladi, xullas rыz\orga nima kerak bыlsa, yasash mumkinligini aytiladi. e\ochdan teshab-tergab foydalanishga undaladi.
Turli materiallar bilan ishlash turidan tashqari texnik modellash, ya`ni konstruktorlar bilan ishlash, qishloq xыjalik meщnati, xamda ыz ыziga xizmat turlari borki, bu mexnat turlarini bolalarga singdirishda xam tejamkorlikka aloxida e`tibor beriladi, tarbiyalanadi. Mexnat mash\ulotlarida texnik modellar - samolet, parovoz, paroxodlar xaqida tushuncha berib borish bilan birga shu texnikalar inson mexnatini osonlashtirgani xaqida tыxtablib, ana shu texnikani asrab, uzoq vaqt ishlatish bilan xaetimizda tejamkorlikka erishaetganimiz xaetimiz farovon bыlib boraetganlagini tushuntiradi.
Bu ыrinda bizga sharq mutafakirlarining qarashlari, pand - nasixatlari xam katta erdam beradi. Muxammad pay\ambarning xaeti, faoliyati va kыrsatmalari ifodalangan quyidagi xadislarni suxbat jaraenida aytishi mumkin. Dasturxonga tыkilgan taom va ushoqlarni terib eyidigan odamning gunoxlari tыkiladi. Kimki xaetda tejamkor bыlsa, zinxor qoshshoqlikka tushmaydi. Maxsulotlardan totli taom pishira bilmaslik xam gunoxdir. Oz maxsulotlardan totli va barakotli taom pishirmoqlikda xam savob kattadir.
Mexnatning boshqa turlarida xam tejamkorlikning zarurligi xaqida fikr yuritilsa, suxbatlar ыtkazilsa, kыzlagan natijaga erishiladi. Tavsiyalarimiz asosida mash\ulotdan tashqari ыtkaziladigan tыgarakda qiziqarli suxbat uyushtirgan. Toshkent shaxar Chilonzor tumanidagi ңo`q-bolalar bo\chasining tarbiyachi uslubchisi
G`moxir pazandaG` bыlishni xoxlaysizmiO` Moxir pazanda bыlish qizlarga xam ы\il bolalarga щam zarur. Chunki oila xыjaligida taom tayerlash asosida ыrinni egallaydi. Taom tayerlashni bilmaslik masalliqlarning isrof bыlishiga sabab bыladi. Ana shuning uchun xam bu xunarni eshlikdan avvalo ota onadan, sыng bo\chadagi pazandachilik tыgarak mash\ulotlaridan ыrganamiz.
Tarbiyachi bolalarni sabzavot va mevalarni yuvish, archishni kыrsatdi (artgich bilan). Bolalar bilan meva, sabzavotlar archish xaqida suxbatlashildi. Bolalar turp bilan shol\om archish, piezni archish, nonni tejash xaqida gapirdi. Mexnat turlarini qay birini 47
olmang unda albatta tejamkorlik tuy\usini singdirish inson shaxsining xar tomonlama shakllantirishga zamin bыla oladi. +ishloq xыjalik mexnatini oladigan bыlsak ыrta gurux bolalari bir yillik va kыp yillik ыsimliklarni turi, uru\i bilan tanishib ularni farqlay olsalar, begona ыtlarni ajrata olishni ыrganadilar.
Katta gurux ishlov berish, bir yillik ыsimliklarni va xona gullarini parvarish qilish, tabiatni muxofazasi qanchalik zarurligini tushunadilar. Tayerlov guruxda esa tabiat qanchalik gыzal, noz - ne`matlariga tыla ekanligini tabiatni parvarishlash, asbob - anjomlardan tы\ri foydalanish, meщnatdan qochmaslikka, tabiat in`omini esa isrof qilmaslikka, xam uzib tashlanmaslikka, ekinlarni payxon qilmaslikka, sindirmaslikka asrab - avaylashga tejamkorlik bilan qarashga ыrgatiladi.
Mexnatning ыz - ыziga xizmat turida va ы\il bolalarga щam, qiz bolalarga xam uy rыz\or ishlari malakasi va kыnikmasini xosil qildirish bilan birga oilada, rыz\or tejamkorlik sifatlari singdiriladi. Ы \il va qiz bolalarga gurux oshxonasida navbatchilik davrida bajaradigan ish orqali narsalarni buyumlarni asrab - avaylashlari, undan tы\ri foydalana olishlari, kosa va pielalarni sindirmaslik, salfetka, dasturxonlarni ortiqcha do\ qilmaslik, boshqa anjomlardan texnika xavfsizligi qoidalariga binoan foydalanish (qoshiq, vilkalardan va boshqa)ga ыrgatish щam tejamkorlik щissini singdirib boradi. Tabiiy materiallar bilan ishlash Uzbekiston tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, usimliklar, qushlarga boy ulkadir. Respublikaning bu tabiiy boyliklari sanoatda, turmushda foydalaniladigan xom ashe bulishi bilan bir qatorda, mexnat darslarida bajariladigan ishlar uchun tabiiy material bulib xam xizmat qiladi. Mexnat darslarida usimliklar shoxlari, ildizlari, barglari, usimlik, sabzavat, meva xamda rezavorlar urug`lari, qushlarning patlari, paxta chanog`i, juxori sutasi, boshoqlilar somoni, ut poyasi, baliq tangalari, qamish va shu kabilardan maxalliy material sifatida foydalaniladi. Boshlang`ich sinflardagi mexnat ta`limi programmasi maxalliy tabiiy material bilan ishlashni tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mexnat ta`limi darslarida turli maxalliy tabiiy materiallardan foydalanish boshlang`ich sinflar
uquvchilarining mexnat
topshiriqlarini bajarish jaraenidagi materialga extiejlarini qondirish imkonini beradi. Bu bulimning yana bir xususiyati shundaki, xar bir oblast`, rayon, maktabda uqituvchi maktab atrdfida kuproq tarqalgan materialdan foydalanishi mumkinligidir: Ilk eshlikdan boshlab bolalarda ona tabiatga qiziqish va muxabbatni, undagi guzalliklarni kura bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar bilan ishlash ularni tabiatni kuzatishga majbur qiladi. Kuzatishlar esa badiiy ijodiy qobiliyatlarni, konstruktorlik g`oyasini, tushunchalarning aniqligini uyg`o- tadi. %oyaviy mazmunni izlashda g`oya, fikr eki uzining formasi, tashqi kurinyshi bilan bulajak ishning g`oyasini, syujetini, formasini, tashqi ifodasini aytib turuvchi materialni topish birinchi urinda turadi. Boshqacha bulishi xam mumkin. g`oya bor, ammo uni amalga oshirish uchun materialni topish qiyin. Buning aksi, bolalar bir stakan urug`ni tukib yuboradilar, 48
kutilmagan xolda ular ajoyib jonivor, qush, odamchalarga aylanib qoladi, ularga nimadir, burun eki dum qushish kifoyadir. Ayrim figura va butun kompozitsiyalarni yaratishda g`oyalar qaerdan olinadiO` Bolalar g`oyalarni qaerdan olishni yaxshi bilishlari kerak. g`oyalar atrof-muxitdagi obraz va syujetlardan, bolalarga tanish ertak va xikoyalardan, qachonlardir kurilgan rasm, shakllardan va shu kabilardan olinadi. Turli tabiiy materiallar bilan ishlash, turlicha ishlov berilishini, turli asboblardan foydalanishni talab qiladi va ularni ishlatish bilim, kunikma, malakalarini beradi. Tabiiy materialni tuplash uqituvchi quygan maqsadga bog`liq buladi. Bolalar kurib chiqilgan va batafsil razbor qilingan eki uzlari uylab topgan syujet uchun material tuplaydilar. Va aksincha, avval qandaydir materialni (barglar, gullar, urug`larni) tuplab, keyin qanday ishni bajarishni aniqlashlari mumkin. Tabiiy materialni uquvchilar dastlab uqituvchi raxbarligida sayr vaqtida tuplaydilar. Tabiiy materialni tuplash jaraenida uquvchilar atrofdagi usimlik dunesi, xasharotlar bilan tanishadilar, da-raxtlar, gullar navlarini, nomlarini, shakllarini, tabiiy materialni qachon va qanday tuplash va qanday saqlash lozimligini bilib oladilar. Tabiatni quriqlash, unga extietkorlik bilan munosabatda bulish, uni asrash masalalariga aloxida e`tibor berish xar bir uqituvchining burchidir. Mamdakatimizda ilmiy-texnika taraqqietini tezlashtirishni tabiatdan tug`ri foydalanish bilan biriktirish borasida kup ish qilinmoqda. Tabiatni quriqlash umumdavlat tadbirlari qatorida planli nazarda tutilmoqda xamda realizatsiya qilinmoqda Tabiiy narsalarni tuplash va saqlash Tabiiy materialni butun yil davomida tuplash lozim, chunki yilning xar bir fasli uz xususiyatlariga egadir. Erta baxorda lola, gulni quritib olish, terak popugini, daraxt va butalarning esh navdasini, ezda rezavorlarning donalarini, turli gullarni, kuzda daraxtlarning xilma-xil barglari, mevalarini va shu kabilarni tuplash mumkin. Tabiiy materiallarni tuplaetgan xar bir kishi tabiiy materiallarni tartibli yig`ish va tayerlash lozimligini bilishi, barg tuplash jaraenida daraxtlar, butalar shoxini qupollik qilib sindirish, gul va shu kabilarni uylamasdan tuplash tabiatga nisbatan vaxshiylik ekanligini edda tutishi lozim. Tabiat bilan xar qanday uchrashuvdan: ezgi kanikul va pionerlar lageridagi turistik poxodlar, mexkat xamda tabiatshunoslik darslaridagi ekskursiyalardan tabiiy materiallarni tuplash maqsadida foydalanish lozim. Tabiiy materiallarni tuplash va ular bilan ishlash tabiatshunoslik darslari bilan bevosita aloqadordir. Tabiiy
materiallarni tuplash
buyicha uyushtirilgan ekskursiyalarda bolalar tabiatni quriqlash qonunlari bilan amalda tanishadilar. ular tabiatni quriqlash bu tabiiy aloqalarni bilishga asoslangan tadbirlarning butun bir kompleksidan tarkib topishini bilib 49
oladilar. Bolalar atrof-tabiatni shaxsan kuzatishlari, tabiat elementlari va xodisalarini konkret idrok etish asosida ma`lum bilimlarga ega buladilar. I sinf uquvchilari tabiiy materiallarni dastlab uqituvchi raxbarligida sinf buyicha
uyushtirilgan ekskursiyalarda tuplaydilar. II-III
sinflarning uquvchilari esa bu ishni mustaqil bajara oladilar. Biroq. I sinf uquvchilari xam, II-III sinf uquvchilari xam materialni izlar ekanlar, undan mexnat darslarida nimalarni yasashlarini oldindan muljallab quyishlari kerak. Bu urinda I sinflarning uquvchilariga tuplanadigan tabiiy materiallardan yasash mumkin
bulgan narsalarning namunalari albatta
kursatilishi kerak
Respublikaning ilg`or
uqituvchilari mexnat
darslarida turli
tabiiy materiallar: quri-tilgan barglar, gullar, polnz ekinlari-qovun, tar-vuz, qovoq urug`lari, mevalar-olcha, urik, shaftoli danaklari va shu kabilar: baliqning tangalari va qanotlari, juxori va makkajuxori sutalari, paxta chanog`i, eng`oq pusti va shu kabilardan keng foydalanadilar. Respublikamiz tabiati, boy, guzal va xilma-xildir, shuning uchun xam uz ishiga qiziqqan va izlash kunikmasiga eg`a bulgan uqituvchi darslarda narsalar ishlashda qullaniladigan materiallarning, xammasini batafsil baen etib bulmaydi.
Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling