Akademiy a isxakov

Senatus-konsultlar avvalgi davrda huquqiy kuchga ega emas edilar. Imperatorlar davrida ularning ahamiyati ancha o‘sgan. M iloddan avvalgi I asrning birinchi yarmida senatus-konsultlar odatda sanksiyaga ega bo‘ lmasada, lekin pretor edikti sharofati bilan ular majburiy kuchga ega bo‘lganlar. Ammo, imperator Adrian senatga qonun chiqarish hokimiyati ni yana qaytarib bergan va senatus-konsultlar qonun sifatida chiqa boshlagan. Ularning huquq manbai sifatidagi roli o‘sgan, chunki ular prinseps nomidan tuzilib, ko‘pincha ularning nomi bilan atalgan.
Imperatorlarning mustaqil qonun chiqarish hokimiyati asta- sekin mustahkamlangan va kengaygan. Dastlab imperatorlarning qonunlari (konstitutsiyalari) oila majlislari tomonidan hokimiyat vakilli gi natijasi sifatida ko‘rilgan va bunga ko‘ra rim xalqi o‘z qonun chiqarish hokimiyatini imperatorlarga o‘tkazgan. Shu vaqtdan boshlab imperatorlarning qonunlari huquqning eng muhim manbaiga aylangan. Imperatorlarning qonunlari magistratlarning ko‘pgina hujjatlaridan farq qilib, Rim davlatining butun hududida

harakatda bo‘lgan, ya’ni shahar yoki alohida provinsiyalar doirasida cheklanib qolmagan.

Imperator hokimiyati hujjatlari (konstitutsiya) quyidagi asosiy ko‘rinishlarga ega bo‘lgan:

1. 
   ediktlar—«imperium» hokimiyatiga asoslangan bo‘ lib, u magistratlar ediktlaridan o‘zining barcha fuqarolar uchun maj- buriy bo‘ lganligi nuqtai nazaridan ajralib turgan. Shuning uchun bu faqat imperator hayotlik chog‘ ida yuridik jihatdan majburiy bo‘ lgan umumiy qoidalar. M ilodning I I asridan boshlab ediktlarga imperatorning vorislari tomonidan amal qilish majburiy deb hisoblangan;
   
2. 
   reskriðtlar—imperatorning huquqiy masalalar bo‘yicha yordam so‘ragan alohida shaxslarga va magistratlarga bergan javoblari yoki maslahatlari;
   
3. 
   dekretlar—imperator tomonidan sud ishlari bo‘yicha chiqarilgan qarorlar. Ular asosida mustaqil imperator yurispru- densiyasi tashkil topgan;
   
4. 
   mandatlar—provinsiyalarning hokimlariga yo‘ llangan instruksiyalar (yo‘l-yo‘riqlar, qo‘llanmalar). Ularning ichida ba’zi hollarda peregrinlarga va boshqa fuqarolarga nisbatan qo‘llaniladigan fuqarolik va jinoyat huquqi me’yorlari ham mavjud bo‘ lgan.
   

Imperatorlarning konstitutsiyalari dastlab, faqat ommaviy tartibdagi davlat tuzilishi, uning organlari ma’muriyatni tashkil etish, jinoyatlarni hal etish kabi masalalarni hal qilish bilan bog‘ liq bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik huquqiy tartibga solishning barcha sohalarini tobora keng qamrab olgan. Shu o‘rinda aytish joizki, imperatorlik davrida ishlab chiqilgan ko‘pgina huquqiy hujjatlarning turli shakllari O‘rta asrlar monarxiyasining qonunchilik texnikasiga katta ta’sir ko‘rsatgan.