Akkumulatorlar batareyasining nosozliklari va ularning yuzaga kelish sabablari

Akkumulatorlar batareyasining razryadlanishi. Akkumulator raz- ryadlanganligining aniq belgisi, startyorning ishlamasligi yoki uni dvigatelning tirsakli valini yetarli aylanishlar chastotasi bilan aylan- tira olmasligidir. Ammo ba’zan bunday muammolar akkumulator­lar batareyasiga bog‘liq bo‘lmagan holda boshqa nosozliklar tufayli ham yuzaga kelishi mumkin. Elektrolit zichligini davriy ravishda tekshirib turish, akkumulator bilan bog‘liq bo‘lgan yuqoridagi muammolarni avvalroq aniqlash va oldini olish imkonini beradi.
Akkumulatorlar batareyasining tez-tez razryadlanib qolishiga sabab ko‘p hollarda avtomobil bort kuchlanishining qiymati me’yoridan past bo‘lishidir. Shuning uchun batareyaning raz- ryadlanish hollari kuzatilsa, darhol kuchlanish rostlagichini tek­shirish, zarurat bo‘lganda uni rostlash yoki almashtirish darkor. Akkumulatorlar batareyasining muntazam ravishda raz- ryadlanishi ortiqcha energiya sarfi hisobiga sodir bo‘layotganligi aniqlangan holda bu sarflar kamaytirilishi lozim. Agar bunday or- tiqcha sarflami kamaytirishning iloji bo‘lmasa, u holda akku­mulatorlar batareyasi vaqt-vaqti bilan avtomobildan yechib oli- nishi va yaxshilab zaryadlanishi zarur bo‘ladi. Bunday holatlarda akkumulatorning holatini doimo kuzatib borish va me’yordan ortiq razryadlanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Akkumulatorlar batareyasi yaxlit qobig‘ining qayishishi ko‘- pincha akkumulatorni o‘ta zaryadlash sharoitida ishlashi natijasida elektrolit haroratining me’yordan ortib ketishi sababli yuzaga keladi. Ba’zida qobiqning qayishishiga akkumulatorlar batareyasini qotirish moslamalarining me’yoridan ortiq tortilishi ham sabab bo‘ladi.
Plastinalarning sulfatlanishi. Ma’lumki, razryadlangan bata­reya plastinalaridagi qo‘rg‘oshin sulfat (PbSO₄) tuzi tez eruvchan, mayda kristalli tuzilishga ega bo‘ladi. Akkumulator razryadlangan holda saqlansa, qo‘rg‘oshin sulfat tuzi kristallarining bir qismi elektrolitda eriydi. Elektrolit harorati ortishi bilan bu jarayon kuchayadi. Elektrolit harorati pasayishi bilan esa eritmadagi qo‘r- g‘oshin sulfat tuzi yana plastinalarga o‘tira boshlaydi. Lekin bu qo‘r- g‘oshin sulfat tuzining kristallari yirik va qiyin eriydigan tuzilishga ega bo‘ladi. Elektrolit haroratining o‘zgarishi natijasida plastinalar- dagi qo‘rg‘oshin sulfat tuzining mayda kristallarining erish jarayoni bilan plastinalarning yuzasiga qo‘rg‘oshin sulfat tuzining yirik kristallarining o‘tirish jarayoni ketma-ket uzluksiz sodir bo‘la bosh­laydi. Vaqt o‘tishi bilan plastinalardagi qo‘rg‘oshin sulfat tuzi mayda kristallik tuzilishdan yirik kristallik tuzilishga aylanadi. Bunday qayta kristallanish jarayoni plastinalarning sulfatlanishi deb ataladi.
Sulfatlanish jarayonida qo‘rg‘oshin sulfat tuzi kristallari yuza- sining kattaligi ularning hajmiga nisbatan ko‘p marta kamayib ke- tadi. Yirik kristallar elektrolitda yaxshi erimaydi va akkumulatorni zaryad qilish jarayonida kimyoviy reaksiyalarda deyarli ishtirok etmaydi. Bundan tashqari, yirik kristallar plastinalarning yuza qismida joylashib, plastinaning ichki qatlamida joylashgan mayda kristallarga elektrolitning yetib borishiga to‘sqinlik qiladi. Sulfatla­nish natijasida akkumulatorlar batareyasining sig‘imi kamayadi, ichki qarshiligi ortadi va volt-amper tavsifnomasi yomonlashadi. Shu sababli startyorning ishlash qobiliyati ancha susayib, dvi- gatelni ishga tushirish qiyinlashadi.
Akkumulatorlar batareyasi plastinalarining sulfatlanganligini quyidagi belgilar orqali aniqlash mumkin: zaryadlash jarayonining boshida kuchlanish me’yordan yuqori, oxiriga kelib esa past bo‘- ladi va har bir banka uchun 2,7 V qiymatga erishib bo‘lmaydi. Elektrolit zichligi zaryadlash jarayonida juda sekinlik bilan ortadi, harorati esa tez ko‘tariladi. Gaz ajralib chiqishi jarayoni, ya’ni elektrolitning «qaynashi» zaryad tugashidan ancha avval boshla- nadi. Yuklama sanchqisi yordamida tekshirilganda akkumulator kuchlanishni ushlamaydi va 5-sekund oxiriga borib kuchlanishning sezilarli darajada kamayishi kuzatiladi. Razryad vaqtida sig‘im ham, kuchlanishi ham past bo‘ladi.
Sulfatlangan akkumulatorlar batareyasining bankalari ochib ko‘rilganda sulfatlangan plastina yuzasi och-kulrang, deyarli oq rangdagi qatlam bilan qoplanganligi ko‘rinadi. Manfiy plastina yuzasi pichoq bilan chizilganda metall qatlamning yaltirashi sezilmaydi.
Kuchli sulfatlangan batareyalarning ish qobiliyatini tiklab bo‘lmaydi. Plastinalari qisman sulfatlangan batareyalarni ba’zan quyidagi yo‘l bilan tiklash mumkin: batareya 10 soatli razryad rejimida, har bir bankadagi kuchlanish 1,7 V. gacha kamayguncha razryadlanadi. So‘ngra elektrolit ehtiyotlik bilan to‘kib tashlanadi va uning o‘rniga distillangan suv quyiladi. Bundan keyin batareyani, uning nominal sig‘imining 3 % ga teng bo‘lgan tok bilan zaryad­lanadi. Zaryad jarayoni uzoq davom etib (taxminan 60—100 soat), batareya kuchlanishi va zichligi 5 soat davomida o‘zgarmas bo‘l- ganda to‘xtatiladi. Agar zaryad oxirida batareya kuchlanishining qiymati me’yordan kichik bo‘lsa, demak, batareyani tiklashga uri- nish zoye ketganligini bildiradi. Agar kuchlanish me’yorida bo‘lsa, elektrolit zichligi ham me’yoriga keltiriladi va akkumulatorni tekshirish uchun razryadlash o‘tkaziladi. Tekshirish uchun raz- ryadlash muvaffaqiyatli o‘tgandan so‘ng batareyani yana zaryad- lab, keyin ishlatish mumkin.
O‘zgaruvchan tok generatorlarining yangi turkumlarining ishlab chiqarilishi, ularning quvvati va aylanish chastotasining oshirilishi, kuchlanish rostlagichlarining takomillashuvi akkumulator plas- tinalarining sulfatlanish muammosini ancha susaytiradi. Bundan tashqari, zamonaviy akkumulatorlarda separator sifatida mipor, miplast, shisha paxta ishlatilmoqda va ularning tarkibida sulfat- lanishni tezlatuvchi organik aralashmalar yo‘q.
Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra, zamonaviy akkumulatorda sulfatlanish tufayli ish qobiliyatini yo‘qotish hollari nisbatan kam uchraydi va asosan, bu nosozlikning oldini olish ishlari vaqtida o‘t- kazilmaganligi uchun yuzaga keladi. Chunonchi, elektrolit sathi- ning me’yordan pasayib ketishi yoki akkumulatorning uzoq vaqt davomida razryadlangan holda ishlatilishi hamda saqlanishi va h.k.