Akrom abbasovich karimov, zafar avazmuratovich muqumov, mutabar hamidullaevna khodjaeva

Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) qo’mitalari 
Auditorlik amaliyoti bo’yicha qo’mita 
O’qitish bo’yicha qo’mita 
Etika (axloq) bo’yicha qo’mita 
Moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi bo’yicha qo’mita 
Rejalashtirish bo’yicha qo’mita 
Jamoat sektori bo’yicha qo’mita 

---

43 
standartlarning loyihasini ko’rib chiqishda ishtirok etadi. Mazkur tashkilot 1976 
yilda tuzilgan bo’lib, unga Avstraliya, Avstriya, Belgiya, Kanada, Daniya, 
Finlandiya, Frantsiya, Germaniya, Gretsiya, Islandiya, Irlandiya, Italiya, Yaponiya, 
Lyuksemburg, Niderlandiya, Yangi Zelandiya, Norvegiya, Portugaliya, Ispaniya, 
Shvetsiya, Shveytsariya, Turkiya, Buyuk Britaniya va AQSh davlatlari a’zo 
hisoblanishadi. 
Auditning xalqaro standartlarini ishlab chiqishda xalqaro tash-kilotlardan 
tashqari mintaqaviy tashkilotlar ham ishtirok etishi mumkin. Buxgalteriya hisobi 
va auditning xalqaro standartlarini ishlab chiqishda eng faol ishtirok etadigan 
mintaqaviy tashkilot Evropa iqtisodiy hamjamiyati hisoblanadi. Ushbu tashkilot 
1957 yilda tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga Belgiya, Daniya, Frantsiya, Germaniya, 
Gretsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya 
va Portugaliya kiradi. 
Evropa iqtisodiy hamjamiyati unga a’zo mamlakatlarning hisob va audit 
tizimlarini standartlashtirish maqsadida 5 ta direktiva ishlab chiqqan. Bu 
direktivalardan 
ko’zlangan 
asosiy 
maqsad 
mazkur 
tashkilotga 
a’zo 
mamlakatlarning milliy hisob va audit tizimlarini bir-biriga yaqinlashtirishdan 
iborat. Chunki, Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarning milliy hisob 
va audit tizimlari bir-biridan farq qiladi. Masalan, Niderlandiya, Buyuk Britaniya 
va Irlandiyada buxgalteriya hisobi va audit ma’lumotlari asosan investorlar uchun 
mo’ljallanadi hamda hisob va audit ma’lumotlari boshqaruv qarorlarini qabul 
qilishda qo’llaniladi. Germaniya, Lyuksemburg va Belgiyada esa hisob va audit 
ma’lumotlari, asosan, bank muassasalariga yo’naltirilgan. Frantsiyada esa yagona 
unifikatsiyalangan hisob va audit tizimi mavjud bo’lib, u davlat rejalashtirish 
tashkilotlarini ma’lumot bilan ta’minlashga xizmat qiladi. 
Mazkur 
muammolarni 
bartaraf 
etish 
maqsadida 
Evropa 
iqtisodiy 
hamjamiyatining direktivalari ishlab chiqilgan. Masalan, 1984 yil 10 aprelda qabul 
qilingan 8-direktivada Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar 
auditorlariga qo’yiladigan malakaviy talablar belgilangan bo’lib, barcha mamlakat 
auditorlariga qo’yiladigan talablar unifikatsiyalashtirilgan.

---

44 
1979 yilda tuzilgan Buxgalteriya hisobi va audit bo’yicha Afrika Kengashi 
ushbu qit’a mamlakatlarida mavjud milliy hisob va audit tizimlarini bir xil asosga 
keltirishga xizmat qiladi. Ushbu tashkilotga Afrika qit’asidagi 27 mamlakat 
birlashtirilgan.
Lotin Amerikasidagi mamlakatlarning milliy hisob va audit tizimlarini 
standartlashtirish maqsadida Amerika mamlakatlari buxgalterlari assotsiatsiyasi 
tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga 21 ta davlat kiradi. Ushbu tashkilot har 2-3 yilda 
yirik anjumanlar o’tkazadi hamda uning natijasiga ko’ra, ilmiy uslubiy 
qo’llanmalar chop etadi. 
Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari buxgalterlari assotsiatsiyasi Indoneziya, 
Malayziya, Filippin, Singapur va Tailand davlatlari a’zolaridan tashkil topgan. 
Ushbu tashkilot faqatgina buxgalterlarning malakasini oshirish bilan cheklanib 
qolmasdan, balki milliy hisob tizimlarini bir-biriga muvofiqlashtirish bo’yicha ham 
ishlar olib boradi. 
Osiyo va Tinch okeani mamlakatlari buxgalterlari konfederatsiyasi tarkibiga 
20 dan ortiq davlat kiradi. Ushbu tashkilotning maqsadi mintaqada buxgalteriya 
hisobi va auditorlik kasbini rivojlantirishni muvofiqlashtirishdan iboratdir. 
Tashkilot endilikda milliy hisob va audit tizimlarini uyg’unlashtirishga asosiy 
e’tiborini qaratmoqda. 
3.2. Mustaqil auditorlarning xalqaro tashkilotlari 
Evropada buxgalterlar va auditorlarning ikkita professional tashkiloti 
salmoqli o’rin egallaydi. Bu buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha xalqaro 
komitet – BHSXK (International Accounting Standarts Committie – IASC) va 
Evropa ekspert buxgalterlarining federatsiyasi EEBF (Federation des Experts 
Somptables Europeen - FEE). FEE 1987 yil 1 yanvarda tashkil topgan va shtab-
kvartirasi Bryusselda joylashgan. 
Milliy an’analar, shuningdek auditorlar jamoat tashkilotlari ham auditorlik 
faoliyatining barpo bo’lishi va rivojlanishida juda katta rol o’ynaydi. Masalan, 
Amerikadagi qasamyod qilgan buxgalterlar instituti – AQBI (American Institute of 

---

45 
Certified Public Accountants – AICPA) AQShda auditorlik faoliyatining 
rivojlanishiga ulkan ta’sir ko’rsatgan. Unga quyidagi majburiyatlar yuklangan: 
 qasamyod qilgan buxgalterlar uchun professional talablarni belgilash; 
 buxgalteriya hisobi va audit bilan bog’liq mavzularda tadqiqotlar 
o’tkazish va asarlar chop qilish; 
 ma’muriyat uchun maslahat xizmatlari; 
 soliqqa tortish sohasidagi maslahat xizmatlari va boshqalar. 
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga ko’plab boshqa muassasalar, 
assotsiatsiyalar va institutlar ham ta’sir ko’rsatgan. Ulardan har biri ma’lum 
vazifalarni bajarish uchun yaratilgan bo’lib, ularda auditorlik faoliyatiga juda ham 
xilma-xil yondoshuvlar mavjud. Shubhasiz, eng muhimlaridan biri qimmatli 
qog’ozlar va birja operatsiyalari bo’yicha komissiya - QQBOK (Securities and 
Exchange Comission – SEC) bo’lib, u moliya bozorining rivojlanishi uchun mas’ul 
hisoblanadi. 
Bulardan tashqari, AQShda markaziy hisob boshqarmasi (yoki umumiy 
buxgalteriya hisoboti boshqarmasi) – MHB (General Accounting Office - GAO)
ham mavjud. Bu federal hukumat qonunchilik shohobchasining idoradan tashqari 
xizmati bo’lib hisoblanadi. O’zbekistonda bu borada Hisob Palatasi tashkil etilgan. 
GAO faqat AQSh Kongressi oldidagina mas’ul hisoblanadi. Unga bosh nazoratchi 
rahbarlik qiladi, u Kongress oldida hisobot beradi. GAO auditor xodimlarining 
asosiy majburiyati – aynan Kongress uchun auditor-larni tasdiqlash funktsiyasini 
bajarishdir. AQShning har xil hukumat muassasalari Kongress uchun moliyaviy 
axborotlarning ayrim turlarini (shu jumladan, byudjet mablag’larining sarflanishi, 
davlat buyurtmalarining bajarilishi haqida ham) vaqti-vaqti bilan taqdim qilib 
turadi. Ular tomonidan tayyorlangan axborotlarning katta qismi Kongressga 
taqdim qilinishidan oldin GAO mutaxassislari tomonidan auditorlik tekshiruvidan 
o’tkaziladi. Hukumat muassasalarining xarajat va daromadlari qonun hujjatlari 
bilan belgilanganligi sababli, ushbu auditorlik tekshiruvlar mazmuni – buxgalteriya 
hisoboti bilan yakunlangan an’anaviy audit emas, balki muvofiqlik auditidir. GAO 
auditorlarining boshqa maj-buriyatlari ham, asosan, mustaqil auditorlik firmalari 

---

46 
mutaxassislariniki kabi bajariladi. 
AQShdagi auditorlarni birlashtirib turgan, yuqorida sanab o’tilgan 
tashkilotlardan tashqari, quyidagilarni ham keltirish mumkin:
1. 
Buxgalterlarning Amerika Assotsiatsiyasi – BAA (American 
Accounting Association – AAA). Bu tashkilot asosan buxgalteriya hisobi, audit va 
moliyaviy tahlil o’qituvchilarini birlashtiradi. 
2. 
AQSh buxgalterlarining milliy assotsiatsiyasi – ABMA (National 
Association of Accountants – NAA). Bu moddiy ishlab chiqarishning turli 
tarmoqlarida, notijorat tashkilotlarda, banklarda, sug’urta kompaniyalarida va 
boshqalarda ishlaydigan buxgalterlarning idoradan tashqari assotsiatsiyasidir. 
3. 
Moliya xodimlari instituti – MXI (Financial Executives Institute – 
FEI). U asosan moliyaviy direktorlar va bosh buxgalterlarni birlashtiradi. 
4. 
Davlat muassasalari buxgalterlarining assotsiatsiyasi – DMBA 
(Association of Government Accountants – AGA). Ushbu assotsiatsiyada davlat 
(federal, ayrim hollarda munitsipial) muassasalari, xizmatlar va agentliklarning 
buxgalterlari birlashadilar. 
5. 
Kompyuterlashtirilgan audit bo’yicha mutaxassislar asso-tsiatsiyasi – 
KAMA(EDP Auditors Association) va boshqalar. 
Angliyada qasamyod qilgan buxgalterlarni birlashtiruvchi, quyidagi asosiy 
tashkilotlar mavjud: 
1. Angliya va Uels qasamyod qilgan buxgalterlarining instituti – 
AUQBI(The Institute Chartered Accountants in England and Wales – ICAEW, 
yoki ACA, yoki FCA); 
2. Diplomli buxgalterlarning jamoat assotsiatsiyasi – DBJA (The Chartered 
Association of Certified Accountants – CACA yoki ACCA, FCCA); 
3. Buxgalter-tahlilchilarning jamoat instituti – DBJA (The Chartered 
Institute of Management Accountants – CIMA, yoki ACMA, FCMA); 
4. Milliy moliya va buxgalteriya hisobi jamoat instituti – MMBHJI (The 
Chartered Institute of Public Finance and Accountancy- CIPFA, yoki IPFA); 
5. Shotlandiya qasamyod qilgan buxgalterlar instituti (The Institute of 

---

47 
Chartered Accountants of Scotland–ICAS, yoki CA); 
6. Irlandiya qasamyod qilgan buxgalterlari institut (The Institute of 
Chartered Accountants of Ireland –ICAI, yoki FCA).