Akrom abbasovich karimov, zafar avazmuratovich muqumov, mutabar hamidullaevna khodjaeva

9.6. Auditorlik tekshiruvida aldash va xatoni aniqlash 
Tashkilot va korxonalar ko’proq foyda olish maqsadida o’z daromadlarini 
yashirishga yoki kamaytirib ko’rsatishga harakat qiladi. Buning oqibatida noto’g’ri 
berilgan, ko’rsatilgan ma’lumotlar moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga olib 
keladi. 
Operatsiyalarni bajarishda hisobchilar ayrim holatlarda xatolarga yo’l 
qo’yishlari ham mumkin. Buning oqibatida ham moliyaviy hisobot noto’g’ri 
tuziladi. 
Xalqaro audit standartlarining 240-standarti shu masalaga bag’ishlangan 
bo’lib, bu standart «Aldash va xato» deb nomlangan. 
Bu standartda audit qilishda nimalarga e’tibor berish kerakligi, aldash va 
xatolar moliyaviy hisobotga qanchalik darajada ta’sir etganlik, aldash va 
xatolarning oldini olish bo’yicha bir qator protseduralar ishlab chiqilgan. 
Bundan tashqari xalqaro audit standartlarining 240-standartida aldash va 
xatolarni topishda auditor qanday ishlarni olib borishi, tashkil etishi, ishni nimadan 
boshlashi, qanday vaziyatda qanday harakat qilishi, ularni topish uchun nimalarga 
e’tibor qilishi kabi bir qator tavsiyalar berilgan va yo’l-yo’riqlar ko’rsatilgan. 
Xalqaro auditorlar audit qilishda aldash va xatolarni topishda 240-standartga 
asoslangan holda ish olib borishi samarali natija beradi. 

---

208 
Xalqaro audit standartlari jahon miqyosidagi barcha tashkilot, korxona, 
kompaniya, firma va qo’shma korxonalarning moliyaviy hisobotini audit qilishda 
qo’llaniladi. 
Ma’lumki, buxgalteriya hisobi auditning ma’lumotlar bazasi bo’lib 
hisoblanadi. Auditorlar tekshirish jarayonida tekshirishning maxsus uslublaridan 
foydalanib, auditorlik dalillarini yig’adi, moliyaviy hisobotning haqqoniyligi va 
to’g’riligini auditorlik xulosalari bilan tasdiqlaydi va hisob ma’lumotlarini 
to’g’rilash uchun o’zlarining takliflarini beradi.
Xalqaro audit standartlari boshqa xizmatlar auditida ham qo’llaniladi. Xalqaro 
audit standartlari asosiy va kerakli protseduralardan iborat.
Aldash oldindan bilib qilinadigan harakat hisoblanib, bir yoki bir necha kishi, 
rahbariyat tomonidan, ishchilar yoki uchinchi shaxs tomonidan amalga oshirilgan 
bo’lishi mumkin. Aldash moliyaviy hisobotni noto’g’ri tuzilishiga olib keladi. 
Aldash va xatoning farqlariga yana to’xtaladigan bo’lsak: aldash xo’jalik 
operatsiyalari jarayonida mahsulot va xizmatlar chiqimi operatsiyalari, kirimi 
operatsiyalari amalga oshirilib, ularni hisobga olishda buxgalteriyada aks ettirishda 
bilib turib o’zgartirish, noto’g’ri provodkalar berish, ko’paytirib yoki kamaytirib 
ko’rsatish, asosiy vositalarni hisobga olishda: ularni kirim qilishda, chiqim 
qilishda, ularga amortizatsiya hisoblashlarda bila turib noto’g’ri rasmiylashtirish, 
ular moliyaviy hisobotlarda noto’g’ri ko’rsatilib, oxirida moliyaviy hisobot 
noto’g’ri tuzilishga olib keladi. 
Xato esa xo’jalik operatsiyalari jarayonida hisob yozuvlarida arifmetik yoki 
mantiqiy xatoliklar, hisob ma’lumotlariga e’tiborsizlik yoki xo’jalik faoliyati 
faktlarini, mulkning holati va mavjudligini, majburiyatlar va hisoblash ishlarini 
noto’g’ri tasavvur etish orqali hisob va hisobot ma’lumotlarining ko’zda 
tutilmagan holatdagi buzilishi, asosiy vositalarni olib kelish, kirim qilish, chiqim 
qilish va provodkalar berishda bilmasdan noto’g’ri provodkalar berish, ularni 
bilmasdan, hisobchining e’tiborsizligi tufayli noto’g’ri rasmiylashtirish va 
hujjatlarda aks ettirish oqibatida moliyaviy hisobotlarni noto’g’ri tuzilishiga olib 
kelishdir. 

---

209 
Aldash va xatoga quyidagilar misol bo’ladi: 
Buxgalteriya hisobini ish jarayonida uzluksiz olib borilishi aldash va xatoning 
oldini olish sub’ektning rahbariyati javobgarligidadir. Bu narsalar xato va 
aldashlarni yo’qotmaydi, faqat oldini oladi. 240-«Aldash va xato» xalqaro audit 
standartidagi, audit qilishdagi auditorning javobgarligiga to’xtaladigan bo’lsak, 
auditor aldash va xatolarni oldini olishi majburiyatini olmaydi. 
Har bir korxona, tashkilot, kompaniya, firmalar har yili auditor nazoratidan 
o’tkazilishi ma’lum bir miqdorda aldash va xatolarni oldini olishi mumkin. 
Auditor audit qilishdan oldin moliyaviy hisobotni o’zgartirishga olib 
keladigan aldash va xatolarning tavakkalchilik darajasini baholab, xato va 
aldashlar oldin bo’lgan yoki bo’lmaganligi haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lishi 
kerak.