Акссиз солиги Равшанов Баходир

Акциз солиғининг иқтисодий моҳияти

Акциз солиғи ўз моҳиятига кўра товар баҳосига киритилувчи ва охирги истеъмолчи томонидан тўланадиган эгри солиқларнинг бир туридир. Акциз солиғининг ҚҚСдан фарқли томони - маълум бир чегараланган тур ва гуруҳдаги маҳсулотларнинг нархига қўшилади.

“Акциз” французча (accise) ва лотинча (accidere) сўзларидан олинган бўлиб, таржима қилинганда «кесиб олиш» маъносини англатади.

Унинг ижтимоий - иқтисодий моҳияти фақат тақсимот даражасига қараб ифодаланади ва такомиллаштирилади.

Акциз солиғининг иқтисодий моҳияти бюджет тушумини таъминлаш орқали халқ хўжалиги манфаатларини қондиришга, кўпроқ маблағларни жалб эттириши орқали намоён бўлса, унинг ижтимоий моҳияти аҳолининг, яъни асосий истеъмолчиларнинг тўлов қобилиятларини ошишида ўз ифодасини топади. Бу эса акциз солиғи объектлари (акциз ости товарлари)ни қисқартирилишида, солиқ ставкалари пасайишида, аҳоли тўлов қобилиятини ўсишида намоён бўлади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, субъектлар акциз солиғи истеъмолчилари сифатида юзага келиши табиийдир.

Ўзбекистон Республикасида акциз солиғи қўшилган қиймат солиғи билан биргаликда 1992 йилда жорий этилган бўлиб, бу солиқни ҳуқуқий тартибга солувчи солиқ қонунчилиги ҳужжати бўлиб 1991 йил 15 февралда қабул қилинган «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида»ги Қонун ҳисобланади.

Акциз солиғининг вазифалари

Акциз солиғини моҳиятини очишда у бажарадиган қуйидаги вазифаларни билиш муҳимдир:

• мамлакат бюджетининг муҳим даромад манбаларидан бири саналади. Солиқ тизими ривожланиш босқичини бошдан кечираётган барча давлатлар сингари, мамлакатимизда ҳам акциз орқали даромадларни тез ва осон йиғиш имкониятлари юзага келади.
• акциз ости товарлари истеъмолини чеклаш (асосан ижтимоий зарарли товарлар) орқали муайян бозор доирасида талаб ва таклифни тартибга солиш. Иқтисодий ўсиш доирасини бошқаришда акцизости товарлар рўйхатини белгилаш орқали давлат ялпи талаб ва таклифни эгилувчанлигини таъминлайди;
• давлатнинг миллий бозорни ҳимоя қилиш вазифаси акциз солиғи орқали шундай таъминланадики, бунда юқори солиқ ставкаларидан фойдаланилади;
• акциз солиғи монопол мавқедаги товар ишлаб чиқарувчи ёки аниқ маҳсулот турини прогрессив солиққа тортиш вазифасини ўтайди;
• акциз солиғи аҳолини бой бадавлат қатламлари даромадларини қайта солиққа тортиш усули бўлиб ҳисобланади. Чунки акциз солиғи асосан нуфузли (қиймати юқори) товарларга қўлланиладики, бундай товарларни асосий истеъмолчилари бой-бадавлат шахслар ҳисобланади.