Akustika 1- §. Tovush fizik hodisadir. Tovushning tarqalishi

10
2
4
m

bo‘lganda silindrning hajmi son jihatdan s ga teng; shunday qilib, tovush 
energiyasining zichligi 
s
I
E

(2.7) 
ga teng ekan. 
Energiyaning harakati haqidagi tasavvur va muhitning biror nuqtasidagi 
energiyaning zichligi va energiyaning harakat tezligi haqidagi hozirgi zamonda 
muhim bo‘lgan tushunchalar fanga 1874 yilda N. A. Umov tomonidan kiritilgan. U 
(2.7) tenglamani aniq isbotlagan. Bundan o‘n yillarcha keyin ingliz fizigi Poynting 
Umovning ana shu fikrini elektromagnit to‘lqinlarga tadbiq qilib rivojlantirdi. 
Qaytgan va singan tovush to‘lqinlarida tovush intensivligi qanday 
hisoblanishini tushuntiraylik. 
Tovush to‘lqinlarining qaytish va sinish qonunlari yorug`likning qaytish va 
sinish qonunlariga o‘xshaydi. Tovush to‘lqini qaytganda qaytaruvchi sirtga 
tushirilgan normal bilan to‘lqinning yo‘nalishi hosil qilgan burchak (tushish 
burchagi), qaytgan to‘lqinning shu normal bilan hosil qilgan burchagiga (qaytish 
burchagiga) teng. 
Tovush to‘lqini bir muhitdan ikkinchi muhitga o‘tganda tushish burchagi θ
1
bilan sinish burchagi θ
2
o‘zaro quyidagicha munosabatda bo‘ladi: 
2
1
2
1
sin
sin
c
c



bunda 
1
с
va 
2
с
-tovushning birinchi va ikkinchi muhitlardagi tezliklari. 
Agar I
1
tovushning birinchi muhitdagi intensivligi bo‘lsa, u holda to‘lqinlar 
chegara sirtga normal tushganda ikkinchi muhitdagi tovush intensivligi
1
2
I
I



---

33 
bo‘ladi, bunda tovushning kirish koeffitsienti 

Reley isbotlaganiga muvofiq 
quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
2
2
2
1
1
2
2
1
1
1
4













s
s
s
s
. 
Ravshanki, qaytish koeffitsienti (1 - 

) ga teng. 
Biz Reley formulasidan ko‘rib turibmizki, muhitlarning akustik qarshiliklari 
(
1
1

s
) va (
2
2

s
) qanchalik ko‘p farq qilsa, muhitlarning chegara sirti orqali tovush 
energiyasining shuncha kamroq ulushi o‘tadi. SHuni tushunib olish qiyin emaski, 
ikkinchi muhitning akustik qarshiligi birinchi muhitning akustik qarshiligiga nisbatan 
juda katta bo‘lganda 
2
2
1
1
4



s
s

. 
Bunday ahvol tovush havodan suvga yoki betonga, yog`ochga o‘tayotganda 
kuzatiladi. Bu muhitlarning akustik qarshiliklari havoning akustik qarshiligidan bir 
necha ming marta ortiqdir. Demak, tovush havodan suvga, betonga, yog`ochga 
normal tushganda tovush intensivligining mingdan bir necha ulushlarigina bu 
muhitlar ichiga o‘ta olar ekan. Shunday bo‘lsada, yupqa beton yoki yog`och devor, 
tovushni juda yaxshi o‘tkazishi mumkin. Bunday hollarda devor katta membrana kabi 
elastik tebranishlarni qabul qiladi va uzatadi. Yuqorida keltirilgan formulani bunday 
hol uchun qo‘llab bo‘lmaydi. 
Atmosfera havosidagi ayrim qatlamlarning temperaturalari turlicha bo‘lganligi 
sababli ularning akustik qarshiliklari ham turlicha bo‘lishi mumkin Bunday havo 
qatlamlarining chegara sirtidan tovush qaytadi. Tovushlarning atmosferada eshitilish 
uzoqligining anchagina tebranib turishi ham xuddi shu bilan tushuntiriladi. eshitilish 
uzoqligi havoning bir jinslilik darajasiga qarab 10 va undan ham ortiqroq marta 
o‘zgarishi mumkin. Ob-havo (yomg`ir, qor, tuman) havoning tovush 
o‘tkazuvchanligiga ta`sir ko‘rsatmaydi. Havo ochiq bo‘lganda ham, quyuq tuman 

---

34 
vaqtida ham eshitilish uzoqligi bir xil bo‘lishi mumkin va aksincha, ob-havo bir xil 
bo‘lib ko‘ringan kunlarda, agar havo qatlamlarining bir jinslilik darajasi turlicha 
bo‘lsa, havoning tovush o‘tkazuvchanligi keng chegarada o‘zgarishi mumkin. 
Akustikaning muhim masalalaridan biri, akustik tarqatgichlar tovushning 
intensivligiga ta`sir ko‘rsatuvchi sharoitlarni aniqlashdan iboratdir. Tebranuvchi jism 
- tovush tarqatgich tashqi muhitga tovush energiyasini berayotganda, bu jism tovush