Akustika 1- §. Tovush fizik hodisadir. Tovushning tarqalishi

 
2.2- §. TOVUSH INTENSIVLIGI 
O‘tkinchi (ya`ni tik emas) to‘lqindagi tovushning kuchi yoki intensivligi deb, 
to‘lqinning tarqalish, yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan 1sm
2
 yuza orqali har bir 
sekundda o‘tuvchi energiya miqdoriga aytiladi. 
Hisoblashlar ko‘rsatadiki, tovushning intensivligi I ortiqcha bosim amplitudasi 
kvadratining ikkilangan muhit akustik qarshiligi nisbatiga teng: 

s
p
I
2
2
0

(2.6) 
Bu tenglik yassi to‘lqinlar uchun ham, sferik to‘lqinlar uchun ham o‘rinlidir. 
Yassi to‘lqinlarda agar ichki ishqalishlar bilan bog`liq bo‘lgan yo‘qotishlar hisobga 
olinmasa, tovush kuchi masofaga qarab o‘zgarmasligi kerak. Sferik to‘lqinlarda esa 
siljish amplitudalari, zarrachalar va ortiqcha bosim tezliklari tovush manbaidan 
o‘lchangan masofaning birinchi darajasiga teskari proportsional ravishda kamayadi. 

---

31 
Demak, sferik to‘lqinlarda tovush kuchi tovush manbaidan o‘lchangan masofaning 
kvadratiga teskari proportsional ravishda kamayadi. 
Tovush kuchini o‘lchash uchun odatda mikrofonlardan foydalaniladi. Tovush 
kuchini o‘lchash uchun shuningdek Reley diski - ingichka ipga osilgan 2 - 5 mm 
diametrli kichkina yupqa (qalinligi yuzdan 2-3 millimetr atrofidagi slyuda 
plastinkadan tayyorlangan) disk - ham ishlatiladi. Tovush to‘lqinlari maydonida 
diskka momenti tovush kuchiga proporsional va tovushning chastotasiga bog`liq 
bo‘lmagan aylantiruvchi juft kuch ta`sir qiladi. Bu aylantiruvchi juft kuch diskni 
uning tekisligi tovush to‘lqinlari tarqalayotgan yo‘nalishga perpendikulyar turadigan 
qilib burishga intiladi. Odatda tovush maydonida to‘lqin tarqalayotgan yo‘nalishga 
45° burchak ostida osilgan Reley diskining burilish burchagini o‘lchash orqali tovush 
kuchi aniqlanadi. 
Tovush kuchini aniqlash uchun shuningdek tovush to‘lqinlari qattiq devorga 
ko‘rsatadigan bosim (r) ni o‘lchasa ham bo‘ladi. Bu bosim tovush kuchiga 
proporsionaldir: 
I
s
p
2
1



bu erda 

- muhitning o‘zgarmas bosimdagi issiqlik sig`imini o‘zgarmas 
hajmdagi issiqlik sig`imiga nisbatidir, s tovush tezligi. 
Keltirilgan formulani (2.6) formula bilan solishtirsak, tovush to‘lqinlari qattiq 
devorga ko‘rsatadigan bosim ortiqcha bosim kvadratiga proporsional va muhitning 
zichligiga teskari proporsional ekanligini ko‘ramiz. 
Shy paragrafning boshida tovush intensivligiga berilgan ta`rif tik to‘lqinlar 
uchun o‘z ma`nosini yo‘qotadi. Haqiqatdan ham, agar to‘g`ri va qaytgan to‘lqinlarda 
bosim amplitudalari o‘zaro teng bo‘lsa, u holda to‘lqin o‘qiga perpendikulyar 
joylashgan yuza orqali qarama-qarshi yo‘nalishlarda teng miqdorda energiya oqib 
o‘tadi. Shuning uchun energiyaning yuza orqali o‘tayotgan natijaviy oqimi nolga teng 
bo‘ladi. Bunday hollarda tovush intensivligi tovush energiyasining zichligi, ya`ni 
10
3
6
m

tovush maydonidagi energiya bilan xarakterlanadi. 

---

32 
O‘tkinchi yassi to‘lqin maydonidagi tovush energiyasining zichligini hisoblash 
uchun kesimi 10
2
4
m

 va uzunligi kattalik jihatdan tovush tezligi (s) ga teng bo‘lgan 
silindrik hajmni tasavvur qilaylik; silindrning o‘qi to‘lqin tarqalayotgan yo‘nalish 
bilan ustma-ust tushsin. Ravshanki, silindr ichidagi energiyaning umumiy miqdori 
son jihatdan tovush intensivligi (I) ga teng. Ikkinchi tomondan, ko‘ndalang kesimi