Akustika 1- §. Tovush fizik hodisadir. Tovushning tarqalishi
-§. TOVUSHLARNING CHASTOTASI VA TARKIBI
Download 0.95 Mb. Pdf ko'rish
|
Oybek Temur akaga
|
2.3-§. TOVUSHLARNING CHASTOTASI VA TARKIBI Muhitning tovush tebranishlari garmonik bo‘lgan hollarda tovush yuksakligini sezishimiz ob`ektiv ravishda tebranishning chastotasiga mos keladi. Agar muhitning tovush tebranishlari garmonik bo‘lmasa, u holda Fur’e teoremasidan foydalanib, bu tebranishlarni chastotalari karrali bo‘lgan garmonik tebranishlarning yig`indisi sifatida tasavvur qilish mumkin. Bu holda garmonik tebranishlarning eng kichik chastota bilan xarakterlanadigan tashkil etuvchisi asosiy ton, boshqalari esa obertonlar deb ataladi (birinchi oberton 2 chastotaga, ikkinchisi 3 chastotaga ega va hokazo). T opt sek 3 m 40 m 38 2.6-rasm. Gelmgols rezonatori. Akustik rezonans hodisasi murakkab shakldagi nogarmonik tovush tebranishlarini tajriba yo‘li bilan analiz qilish, ya`ni asosiy tonning chastotasini va obertonlarning nisbiy kuchini aniqlashga imkon beradi. Tovushlarni bunday analiz qilish uchun shisha yoki jezdan tayyorlangan ichi kovak sharlardan iborat Gelmgols rezonatorlari (2.6- rasm) to‘plami xizmat qilishi mumkin. Rezonatorning biri tor va biri keng ikkita teshigi bo‘lib, keng teshigi orqali havo tebranishlari shar ichiga kiradi, ikkinchi tor teshikka esa tajriba o‘tkazuvchi qulog`ini tutadi. Istalgan shakldagi tovush Gelmgols rezonatorida chastotasi rezonator ichidagi havoning hajmi bilan belgilanuvchi havoning xususiy tebranishlarini uyg`otadi. Lekin havoning bu xususiy tebranishlari faqat ularning chastotasi ularni uyg`otgan ovoz asosiy tonining chastotasiga yoki kuchli obertoni chastotasiga yaqin bo‘lgandagina katta amplitudaga ega bo‘ladi va kuchli tovush holida seziladi. Shunday qilib, biror tovushni eshitar ekanmiz, xususiy chastotalari ma`lum bo‘lgan har xil Gelmgols rezonatorlarini ketma-ket quloqqa tutib, tekshirilayotgan tovushning asosiy ton chastotasini va eng katta amplitudaga ega bo‘lgan obertonlarning chastotalarini osonlik bilan aniqlashimiz mumkin. Tovushlarni yana ham aniqroq taxlil qilish uchun elektroakustik asboblar qo‘llaniladi. Bu asboblarda tovush tebranishlari o‘shanday shakldagi elektr tebranishlarga aylantirilib, keyingilari o‘z navbatida garmonik tashkil etuvchilarga ajratiladi. Tovushni taxlil qilish vaqtida olingan natijalar ko‘pincha grafika holida akustik spektr ko‘rinishida ifodalanadi: absissa o‘qiga chastotalar, ordinata o‘qiga esa garmonik tashkil etuvchilarning (asosiy ton va obertonlarniki) eng intensiv tashkil etuvchining kuchiga nisbatan foizlarda ifodalangan nisbiy kuchlari qo‘yiladi; odatda 39 ordinata uchun logarifmik masshtabdan foydalaniladi. 2.7- rasmda cholg`u asboblari chiqaradigan tovushlarning akustik spektrlari tasvirlangan (taxlil qilinayotgan tovush asosiy tonining chastotasi har bir spektrda asbob nomining yonida qavs ichiga yozib ko‘rsatilgan). 2.7-rasm. Akustik spektrlar. Vertikal shtrixlarning holati tekshirilayotgan tovush garmonik tashkil etuvchilarining chastotalarini ko‘rsatadi, bu shtrixlarning balandligi esa bu tashkil etuvchilarning nisbiy kuchini ifodalaydi. Keltirilgan spektrlardan cholg`u asboblari chiqaradigan har bir tovush naqadar murakkab ekanligi ko‘rinib turibdi. Bunday murakkab tovushning asosiy toni chastotasini biz tovush yuksakligi sifatida sezamiz; obertonlarning kuchi va soni hamda tovushning o‘sib borish xarakteri tovushning tembrini aniqlaydi. Juda ham “tiniq” (ya`ni obertonlari kam va zaif) tovushni kamerton yordamida, kamerton tarmoqlarining erkin uchi bo‘ylab skripka kamonchasini ohista yuritib hosil qilish mumkin. Bu tovush aniqroq eshitilishi uchun kamerton bir tomoni ochiq |
