Алижон турдалиев к о м п о з и ц и я

I-боб. КОМПОЗИЦИЯ ЎҚУВ ПРЕДМЕТИНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

Инсон ҳар бир нарсани албатта табиатдан ўрганади. Лекин, табиатчи? У биз билганчалик оддий эмас, балки мураккаб, кўпобразли, чексиз-чегарасиз, қайсики инсон абсолют даражада ҳаммасини била олмайди, фақат билишга интилади. Бу интилишнинг натижаси эса фанда, санъатда янгиликлар яратилишига олиб келади.

Инсон табиатнинг инъикосини кўрар экан, органик ва неорганик табиатнинг тузилиши принципларини қўллаб-қувватлайди, ижодий фикрлаш орқали эса предмет ва унинг кўринишларини энг яққол тасвирий ҳолатида ифодалайди. Ана шу танланган ҳолат «композициядир», у эса инсонларнинг хиссиётларини қўзғатади, маълум ғоя ва тасаввурларга йўналтиради.
Композиция-лотинча «compositio» сўзидан олинган бўлиб, «тузмоқ», «жойламоқ», «яратмоқ» деган маънони билдиради. Композиция санъатиинг барча турларига ҳосдир.
Масалан, рангтасвир композицияси деганда, картина текислигида тасвир элементларини кўзланган ғоянинг энг мақбул, энг кучли ифодалаш имконини берадиган қилиб жойлаштириш тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, композиция - алоҳида олинган қисмларни мантиқан бир бутунликка келтириш демакдир. Композицияни тўлиқроқ англамоқ учун табиатдаги буюк бир «композиция» - мўъжизавий табиийликни кўз олдимизга келтирайлик. Алоҳида-алоҳида олинган элементларнинг маълум бир тартибда жойлашганлиги, ўзаро боғланганлиги ва яхлит гармонияни ҳосил қилганлигини ўсимлик ва ҳайвонот дунёсида ҳам кузатишимиз мумкин. Ҳар қандай оддий ўсимлик ҳам кичкина бўлаклардан ташкил топади. Улар биргалишиб маълум шакл ҳосил қилади ва яхлит холда кўринган тасаввурга олиб келади (1-расм).
Композиция санъатнинг барча турларига мансубдир. Композиция элементлари архитектура қурилишларида, бадиий асарларда, ҳайкал ва картиналарда, кино ва театр постановкаларида ҳам амал қилади. Яхлитлик ва бўлиниш, симметрия ва ритм принциплари санъатнинг турли хил турларида турлича намоён бўлади. Бу принципларни ўзаро мослашуви эса синтез санъатларни келтириб чиқаради. Драматургия, кино, телевидение, цирк санъатлари бунга мисолдир.
«Композиция» тушунчасини жиҳатлари ҳақида гапирганда шуни айтиш мумкинки, у турли санъатларнинг ўзига хос хусусиятлардан келиб чиқиб, ҳар бирида унинг мазмуни ва ишлатилиш даражаси ҳам турлича бўлади. Масалан, мусиқа санъатида композиция масалалари анча чекланган, улар умумий планда тасвир этилади, фақат аралаш ҳоллардагина деталлар ўзаро бирлаштирилади. Адабиётда эса элементлар тўлиқ бир мазмун асосида қўлланилади ва маълум бир материалнинг матнда аниқ жойлашуви тақозо этилади ёки мазмунни кетма-кет тўлдириб борилиши назарда тутилади.
Композиция тушунчасини тасвирий санъатдаги ҳолатига келсак, ҳали бу соҳада анча ноаниқликлар мавжуд. Сабаби, композиция назарияси ҳали тартибга солиниши зарур. Гарчи, бу соҳада турли ҳил қарашлар мавжуд бўлсада композиция чуқур ва махсус суратда санъат назарияси, ёки эстетика шуғулланмайдиган алоҳида бир назария сифатида яратилиши зарур бўлмоқда. Бу назария санъатшунослик назариясининг бир бўлими бўлиб «композиция назарияси» бўлиб яратилиши керак ва у тасвирий санъат композицияси, муаммолари, терминларини жуда аниқ, тарзда ифодалаш лозим.
Композициянинг дастлабки тушунчаларини биз Брокгауз ва Ефрон луғатида учратамиз. Бунда энг яхши санъат асарлари таҳлили асосида фақат айрим қонун-қоидаларгина кўрсатиб ўтилган. Унда композициянинг асосий жиҳатлари сифатида яхлитликка катта эътибор берилади. Яъни, «яхлитлик - рассом ғоясини ифодалашга хизмат қилади» - дея таъкидланади.
В.А.Фаворскийнинг ёзишича: «Композициянинг сифатларидан бири қўйидагича бўлиши мумкин: санъатда композиционликка интилиш дегани бу турли фазовийликни, турли вақтлиликни яхлит идрок этиш, кўриш ва тасвирлаш демакдир. Образни яхлит ҳолидаги кўришга олиб келиш-бу композициядир».
К.Ф.Юон эса, «Рангтасвир композицияда конструкция бўлиши керак, қайсики у қисмлари билан текисликларига бўлиниб кетади, шунингдек, текислик факторларидан келиб чиқувчи структурага ҳам бўлинади»-деб ҳисоблайди.
Санъатшунослар Л.Ф.Жегин ва Б.А.Успенский «...композ-ициянинг марказий масаласи кўриш нуқтаси деб» ва «...рангтасвирда кўриш нуқтаси масаласи аввало перспектива масаласи сифатида юзага чиқади» деб ҳисоблайдилар.
Е.А.Кибрикнинг фикрича эса «Яхлитлик фақатгина композициянинг зарурий сифати эмас, балки композициянинг асосий қонунларидан биридир, у эса «конструктив ғоя» орқали топилади» дея масалага анча аниқлик киритади.
Н.Н.Вольков композицияни шундай ҳисоблайди:
«Тасвирий санъат асарлари композицияси-тасвирий санъатнинг асосий бадиий формасидир, у ўзида яхлит ҳолда бошқа шаклларни бирлаштиради, алоҳида элементлар бирлашиб яхлитлика эга бўлади, қайсики, хеч нарсани олиб ҳам, ўзгартириб ҳам бўлмайди, бадиий образга зарар етказмасдан унга қўшиб ҳам бўлмайди ва бу яхлитлик асарнинг ғоявий-мақсади билан ажралмас бир бутунликда ётади».
Н.Н.Вольков «структура-бу анча умумий, конструкция эса структуранинг бир типи сифатида кўринади»-деб ҳисоблайди.
Композиция ўқув предмети ўз олдига: тасвирий санъат композицияси бўйича билим бериш, ижодкорликни тарбиялаш, ижодий қобилиятларини ўстириш, билиш активлигини оширишни мақсад қилиб қўяди. Бу мақсадни муваффақиятли амалга ошириш йўлида талалабалар билан ўқитувчи раҳбарлигида бир қатор ўқув-тарбиявий ишларни олиб бориш кўзда тутилади.
Композиция ўқув предметининг вазифалари қуйидагилардан иборат:
1. Талабаларда кенг, умуминсоний дунёқараш, жамият тараққиёти ғояси учун курашишни шакллантириш.
2. Талабаларда бадиий дид, бадиий эстетик маданиятни тарбиялаш.
3. Талабаларда: а) образли тафаккур; б) ижодий фикрлаш; в) кўриш ҳотираси каби бадиий қобилиятларни ўстириш.
4. Асарларни композицион қурилишни тахлил қилиш билан бирга асарни яратилиш тарихи, уни яратиш жараёни ва босқичларини ўрганиш.
5. Санъат асарларини композицион масалалар аспектида тахлил этиш бўйича билим ва малакаларни эгаллаш, ҳамда ундан ўз мустақил ижодларида фойдаланиш.
6. Талабалар томонидан ўқув предмети сифатида композициянинг назарий асослари ва уни ўқитиш услубларини ўрганиш.
7. Талабалар билан композициянинг назарий асосларини санъат асарининг тарихий ривожи ва амалий яратилиши билан ўзаро боғлиқликда ўрганиш.
8. Талабаларда бадиий кузатувчанликни ривожлантириш мақсадида:
а) талабаларни рассом нуқтаи-назари билан теварак атрофни махсус бир мақсадга қаратилган ғоявий-бадиий кузатишга ўргатиш;
б) ҳаётий таассуротларга ижодий ҳолда ёндошишга ўргатиш, ҳотирани бойитиш ва бу таассуротларни хаққоний, образли ҳолда ижодда тасвирлаш;
в) талабаларни бадиий кузатиш асосида қоралама, этюд, ҳомаки тасвирлар чизиш, натурадан хар хил машқ ва изланишлар олиб бориш, натурадан образлилик ҳолатларини топиш, композицион ишлар бажариш.
9. Мазмунида образли ҳулоса бўлган композиция яратишга ўргатиш.
10. Композицион маҳоратни эгаллаш, ана шу билим ва малакаларни ўқув ва мустақил ишларида ўринли ишлата олиш.
11. Композиция соҳасида бўлғуси рассом-педагогларни мустақил ижодий ва педагогик фаолиятга тайёрлаш.


Амалий-аудиториявий ишлар қуйидаги тартибда олиб борилади:
а) кириш суҳбати ва топшириқлар олиш;
б) амалий машқ бажариш;
в) бажарилган иш муҳокамаси ва ҳулоса чиқариш.


Ўқиш давомида талабалар композиция бўйича мустақил уй вазифалари ҳам бажариб борадилар. Уй вазифалари бажаришнинг турли кўринишлари мавжуд, улардан:
а) композиция эскизи бўйича ишлаш;
б) амалий топшириқ мавзусига боғлиқ бўлган ҳолда теварак-атрофни, ҳаётни кузатиш;
в) мавзу бўйича этюд, қоралама ва ҳомаки расмлар бажариш;
г) композицион фикрлашни ўстириш машқларини (ранглар колоритини ҳис қилиш, композицион яхлитликни топиш) бажариш;
д) композицион вазифаларга оид янги материаллар билан танишиб бориш;
е) адабиёт ва музей материаллари асосида маиший ҳаёт ва давр қахрамони характерини ўрганиш кабилар бўлиши мумкин.
Композиция алоҳида предмет бўлибгина қолмасдан, балки, кўплаб фанларни ўзаро бирлаштиради ҳам. Бундан ташқари композиция предмети эстетика, этика, санъат тарихи билан жипс алоқада бўлади. Умуминсоний гўзаллик тушунчаси композициянинг методологик асосини ташкил этади.
Санъат тарихи орқали эса буюк санъат усталарининг ижодлари билан танишадилар. Шу билан бирга композиция предмети Тасвирий санъат ўқитиш методикаси фани билан ҳам узвий алоқада бўлади. Сабаб, ижодкор рассомлар албатта композиция ўқитиш методларини билишлари шарт ҳисобланади.
Композиция бўйича машғулотларда талабаларни Ўзбекистон тасвирий санъатининг тарихий ва замонавий асарларидаги композиция ютуқларидан ҳам кенг фойдаланиш назарда тутилади.