Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Monolog (gr.monos-bir va logos-so’z, nutq) badiiy asardagi qahramonning o’z-o’ziga yoki 
o’zgalarga qaratilgan nutqidir. Bu nutq, odatda, qahramonlarning ichki iztirob va dardlarining 
“po’rtanalari”, “to’lqinlari”ni ifoda qiladi. Lirik asarda monologning tashqi ko’rinishi (bunda lirik 
qahramon o’z nutqini ovoz chiqarib ifoda qiladi) yaqqol ko’zga tashlanadi, lirik qahramonning ichki 
tug’yonlarini ochish orqali uning xarakterini namoyon etadilar: 
Agar oshiqlig’im aytsam, kuyub jonu jahon o’rtar, 
Bu ishq sirrin bayon qilsam, taqi ul xonumon o’rtar. 
 
Kishig’a ishq o’tidin zarraye yetsa bo’lur giryon, 
Bo’lur besabru betoqat, yurak-bag’ri chunon o’rtar. 
 
Meni bexonumon tinmay kuyub yondim firoqingda, 
Oting tutsam, nigoro debki, zavqidin zavon o’rtar. 
 
Qayu til birla, ey jono, seni vasfing bayon aylay, 
Tilim lolu ko’zum giryon, so’ngaklarim nihon o’rtar. 
 
Na qattig’ kun ekan, jono visolingdin judo bo’lmoq, 
Meni ohim tutunig’a zaminu osmon o’rtar. 
 
Bu dard ila xarob o’ldum, kelib holimni so’rmassan, 
G’aming boshqa, alam boshqa, yuragimni fig’on o’rtar. 
 
Bu Mashrab dardiki, jonoki, hyech kim boshig’a solma, 
Agar mahsharda oh ursam, behishti jovidon o’rtar.
1
(Boborahim Mashrab) 
Ushbu g’azalni o’qir va (Murodjon Ahmedov ijrosidagi) ashulasini tinglar ekansan, beixtiyor 
Eduard Mejelaytisning “Tungi kapalaklar”idagi ushbu mulohazaga kelasan: “Faqat yurakdan sizib 
chiqqan, ustidan ruhning betakror jilolari qandaydir ilohiy yog’dudek miltillab turgan so’zlargina 
fusunkor, hayajonli bo’ladi, titrab turadi. So’zning poetik qudrati, so’zning mavjudligi uning 
musiqiyligidadir”. Mashrabdek katta Shaxsga xos katta Darddadir. 
Monologning ichki ko’rinishi(bunda personajlar o’z-o’zlari bilan ichdan gaplashadilar) epos va 
dramada ko’plab uchraydi. Ichki monologda qahramon qalbidagi yashirin o’ylarini, fikr-mulohazalarini 
1
Машраб шеъриятидан, Т., ЎзКПМКнинг нашриёти, 1979, 54-бет.

---

67 
kitobxon bilan baham ko’radi. Eposda bu kengroq, batafsilroq ifodalansa, dramada judayam keskin va 
dramatizmga boy shaklda voqye bo’ladi. 
Jumladan, Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida Ali Qushchi Abdulatif oldidan 
boqqa chiqqanida uning qalbidan quyidagi o’y-saboqlar kechadi: 
“hayhoth Kim aytmish, bu noraso dunyoda haq va adolat yo’q debh Borh Kimki, bu dunyoda 
yomonlik qilsa – xoh shoh bo’sin, xoh gado jazosiz qilmaydih Insonga aql va shuur shu maqsadda 
berilgankim, bu teran haqiqatni tushunsinh Kimki bu haqiqaqga tushunmay, adolatsizlik yo’lini tutar 
ekan, oxiri voy bo’lishi muqarrarh.. Mana, shahzodah Toju taxt va shon-shavkat ishqida o’z padarini 
qatl qilishdan ham toymagan edi, allomalar sarvari yoqqan ilm mash’alini so’ndirib, Movarounnahrni 
zulmat qo’yniga tashlagan edi, oqibati ne bo’ldi? hah Bu foniy dunyoda ham haq va adolat bordur. 
Bundan mo’minlarga qatlu qirg’in keltirgan, mehr-shafqat o’rniga jabru jafo, ilmi ma’rifat o’rniga 
zulmat urug’ini sochgan hyech bir kimsa intiqomsiz qolmaydurh..” (“Ulug’bek xazinasi”, T., G’afur 
G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994, 309-bet). 
Ko’rinadiki, monolog ham qahramon ruhiy dunyosini ochadi va o’z kashfi bilan asar mohiyatini 
chuqurlashtiradi, bosh maqsadni yoritishga, tirikligini ta’minlashga hissasini qo’shadi.