Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

misralar oxiriga chiqarish orqali ta’kidlab ko’rsatishni taqozo etadi; ikkinchidan, qofiyaga ajratilgan 
bu muhim so’zlar fikr oqimidan kelib chiqadi va uning zarur halqasi bo’lib qoladi” ( “O’zbek 
poeziyasida aruz sistemasi, 248-b; Ta’kidlar bizniki- h.U.) ”. 
Qofiyaning mazmun bilan aloqadorligi ta’sirdorlikni yuzaga chiqaradi va she’rdagi mazmunni 
oson eslab qolishga (yodlashga) yordam beradi. Bu xususiyatlarning mujassami maqollarda ifodasini 
topgani uchun ham, ularni bir bora eshitgan kishi umrbod esida saqlab qoladi: “Mehnat - rohat” , 
“Yaxshidan bog’ qolar, yomondan – dog’ ”, “Yaxshining o’zi o’lsa ham, so’zi -  o’lmas” kabi. 
Ko’rinadiki, misralarda so’zlarning ohangdosh bo’lib tizilib kelishi – qofiyani yuzaga keltiradi, 
qofiya, pirovardida, she’rdagi musiqiylikni yaratish ishiga xizmat qiladi. 
So’zlar (to’g’rirog’i bo’g’inlar) bir-birlari bilan turlicha darajada ohangdosh bo’lganlari sababli, 
qofiyalar ham turfa xildir. 
O’zagi (birinchi harf (tovushdan tashqari) bir biri bilan to’la ohangdosh bo’lgan so’zlar (unli va 
undoshlar) to’liq-to’q qofiya deb yuritiladi: 
Botirlari kanal qozadi
a 
Shoirlari g’azal yozadi. 
a
Kuychilari o’qiydi yalla 
b 
Juvonlari aytadi alla. b 
(h. Olimjon) 
She’rshunos Ummat To’ychiyevning uqtirishicha, “Qofiyadosh so’zlarda ohangdoshlik yaratish 
uchun eshitilishda bir-biriga mos kelgan tovushlar tirgak” deyiladi. Tirgak qofiyani tovush jihatidan 
tashkil etuvchi asosiy negizdir. (“O’zbek sovet poeziyasida barmoq sistemasi, T, “Fan”, 1996, 115-b). 
Yuqoridagi misolimizda (“qozadi-yozadi”) “ozadi”, (“Yalla-alla”), “alla” tovushlari tirgaklardir. 
Agar so’zlarning faqat ba’zi tovushlarigina ohangdosh bo’lsa och (chala) qofiya tug’iladi: 
Shaharlarda ishga chiqib el, 
Odam bilan to’lar Tekstil . 
(h. Olimjon) 

---

78 
Ohangdoshlik faqatgina misralar oxiridagi so’zlardagina bo’lmay, ba’zan misra ichidagi 
so’zlarda ham uchraydi. Bunday holat ichki qofiyani yuzaga keltiradi: 
Labing bag’rimni qon qildi, ko’zimdin qon ravon qildi,
Nega holim yomon qildi, men andan bir so’rorim bor. 
(Bobur) 
Ohangdoshlik misralardagi bir nechta so’zlarda ro’y bersa, unda qo’sh qofiya vujudga keladi: 
Qorli tog’lar turar boshida, 
Gul vodiylar yashnar qoshida. 
(h. Olimjon) 
Radif – qofiyaga yaqin vositadir. Radif qofiyadan so’ng misralar yoki bandlar osha muttasil 
takrorlanib keladigan “o’zgarmas so’zlar” yoki so’zlar birikmasidir. 
Jondin seni ko’p sevarman, ey umri azizh
Sondin seni ko’p sevarman, ey umri azizh
har neniki sevmoq ondin ortiq bo’lmas, 
Ondin seni ko’p sevarman, ey umri azizh  
(A. Navoiy) 
“Jondin, sondin, ondin” - Bosh qofiya, “seni ko’p sevarman, ey umri azizh” - radifdir. Radif – 
she’rning mazmunini ta’kidlovchi, unga kitobxon diqqatini qaratuvchi va shoir maqsadini uqtiruvchi 
ta’sirchan vositadir. Darvoqye, ushbu misolda ham radif (“Seni ko’p sevarman, ey umri aziz”) Alisher 
Navoiyning insonga munosabatini yorqin ifodalaydi: inson eng umri aziz zotdir, eng ko’p sevilishga, 
eng ko’p e’zozlanishga arziydigan jondir. Shu sababdan-da, uning ijodi leytmotivi – insoniylikni 
ulug’lash, insonga muhabbat qo’yish, hayotni sevishdir. 
She’rda ritmik misralar oxirini ko’rsatishdek vazifani qofiya radifga yuklaydi. Natijada radif 
she’r musiqiyligiga, uning ta’sirdorligiga ta’sir ko’rsatadi. Demak, radif bir vaqtning o’zida she’rdagi 
g’oyaning qudratini ochishga, uni musiqiy va ta’sirdor bo’lishiga xizmat qiladi.
Yuqoridagi fikrlardan, she’rda qofiya hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, degan xulosaga 
kelmaslik kerak. Chunki, qofiyasiz yozilgan (oq she’r) “Mirzo Ulug’bek” (M. Shayxzoda) “Bobomning 
falsafasi” (U. Nosir) kabi klassik asarlarning borligi qofiyaning ritmga nisbatan ikkinchi darajali vosita 
ekanligi ham, qofiyaning o’z o’rni borligini ham isbotlaydi. 
1
Qofiya mumtoz she’rshunosligimizda chuqur o’rganilganligi sababli alohida fan (“Ilmi-
qofiya”) yuzaga kelgan. “Ilmi qofiya”da qofiyaning tuzilishi turlari, she’riy janrlarning qofiya 
xususiyatlari, qofiya xatolari, radif va qofiya, vazn va qofiya munosabatlari, qofiya san’ati 
muammolari chuqur tahlil qilingan. Uning yutuqlarini targ’ib va tahlil qiluvchi (XX asr o’zbek 
adabiyoti nazariyasida) qator izlanishlar ham yuzaga keldi.
2
Mumtoz qofiyaning asosini harf tashkil etadi. “XV asrda o’tgan mashhur sharqshunos olim 
Vohid Tabriziy aytishicha ham, “qofiya o’zakdagi bitta harfdir, ham arablar bu harfni raviy deb 
ataydilar... va she’r raviy harfisiz to’g’ri bo’lmaydi. Bu harfni shunday takrorlash kerakki, u har bir 
baytda muayyan bir o’ringa qo’yilgan bo’lsin. Raviy qilingan harf so’zning o’ziga tegishli bo’ladi, agar 
bu harf u so’zdan olib tashlansa, so’z o’z ma’nosini yo’qotadi”. Ana shu fikrni ta’kidlagan, Ummat 
To’ychiyev asosli shunday xulosa qiladi: 
“Ko’rinib turibdiki, Raviyning beshta belgisi bor: 
1. Raviy bir harfdan iborat bo’ladi; 
2. So’z negizi yo o’zagidagina mavjuddir; 
3. Takrorlanadi ; 
1
Бу хусусиятлар ва қофиянинг тартиби, унинг ритмик, эвфоник, баъзи бадиий жиҳатлари (И. Султонов, У. 
Тўйчиев, Н. Шукуров, Н. Хотамов, Б. Саримсоқов, Т. Бобоев) ўзбек шеършунослигида таҳлил қилингани учун 
кенг тўхталишни лозим кўрмадик.
2
Уларнинг энг асосийларидан баъзиларини эслатамиз: У. Тўйчиев “Ўзбек поэзиясида аруз системаси”, Т, “Фан”, 
1985. Қаранг: Қофия ва унинг назариясига оид, “Адабиёт назарияси”, II т., Т., “Фан”, 1979, 368-385 б. 
М. Акбарова. Алишер Навоий Ғазалларида қофия, Т., “Фан”, 1993 й.
А. Ҳожиаҳмедов. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия, Т., “Шарқ”, 1998 й.

---

79 
4. Baytdagi misralar oxirida ritmik jixatdan bir o’rinda keladi; 
5. Bu harf olib tashlansa, so’z o’z ma’nosini yo’qotadi ” (Qarang: Adabiyot nazariyasi, II tom, 
372-b.). 
Ana shu qoidani to’liqroq anglash uchun “Raviy” so’zining ma’nosini bilish zarur. U arabcha 
“rivo” so’zidan yasalgan bo’lib, yukni tuyaga bog’laydigan arg’amchi (arqon) ma’nosini bildiradi. 
Tuyaning yuki yurganida sochilib ketmasligi uchun arg’amchilar ish berganidek, qofiyaning barcha 
vositalarini o’zaro bog’lab turuvchilik vazifasini raviy bajaradi: 
Kel, ey soqiy, ketur paymona bizga 
Inoyatlar qilur jonona bizga 
(Xorazmiy)
misralaridagi qofiyalarda (“paymona, jonona”) “N” tovushi raviy sanaladi. 
Demak, raviy bir-biriga ohangdosh-qofiyadosh ikki so’zdagi tayanch bitta harf (tovush)dir. 
Sharq mumtoz she’riyatida qofiya harflari o’n beshtadir. V. Tabriziyning ta’kidlashicha, qofiya 
harflari to’qqiztadir: “harfi raviy”, “qayd harfi”, “noira”, “ridf”, “ta’sis”, “daxil”, “vasl”, “xuruj”, 
“mazid”. Bundan tashqari qofiyalanuvchi so’zlardagi qisqa unlilar – a, u, i arab tilida qofiyadagi 
o’rniga ko’ra oltita nom bilan ataladi: “ras”, “ish’bo”, “xazv”, “tavjix”, “majro”, “nafoz”. 
Ana shu 15 ta harfning qofiyalanuvchi so’zlarda qay tartibda joylashishiga qarab qofiya turlari 
yuzaga keladi. Sharq poeziyasida qofiyaning asosan 25 ta turi mavjudligini qofiyashunos Bahrom Sirus 
ham, Ummat To’ychiyev ham, Muyassar Akbarova ham ta’kidlaydilar va misollar bilan izohlaydilar. 
1
Ularni chuqurroq o’rganishni-mustaqil izlanishga qoldiramiz.
Biz esa qofiyaning zulqofiyatayn, musallas qofiya, murabba’ qofiya singari navlariga bir
nigoh bilan cheklanamiz. 
Bayt misralarida ikki so’zni ohangdosh qilib keltirish san’ati zulqofiyatayn deb yuritiladi . 
Agar ikki so’z misra oxirida kelsa- mutakarin qofiya, ikki so’z misraning ikki o’rnida kelsa- 
mahjub qofiya ataladi. 
"Shavqida ko’ksumni shigof ayladi 
Jildig’a ko’nglumni g’ilof ayladi . 
(A.Navoiy)