Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

RITM (grekcha teng o’lchovlilik) borliqdagi barcha hodisa va holatlar tovlanishlarini ro’yobga 
chiqaruvchi, ularni izchillik bilan bir me’yorda takrorlanishini ta’minlovchi asosdir. Shuning uchun 
ham insonning yurak urishida ham, qorning yog’ishida ham, fasllar almashinuvida ham, raqqosaning 
o’yinida ham, taralayotgan kuyda ham ritm (zarb) bor. Bu – dunyoning yaratilish qonuniyati. U 
adabiyotga ham daxldordir, faqat she’riyatda ayricha xususiyat kasb etadi: musiqiylikni yaratuvchi 
asosiy elementlardan biriga aylanadi va “she’riy nutqning bosh alomati” (I. Sultonov), uning 
maftunkorligini ta’minlovchi vosita, nutqni “ziynatli nutq”qa (Aristotel) aylantiruvchi sanaladi. 
“She’riy nutq ritmga, ritm she’riy nutqqa muayyan shakl, yaxlitlilik hadya qiladi. Ritm she’riy 
nutqni, har qanday oddiy fikrni ham bir daraja yuqori ko’taradi. Ritmdan so’zga sehr, ta’kid, 
ko’tarinkilik nasib bo’ladi; ritmlilik fikr-ishonch, muhimlik ato etganday bo’ladi; she’riy ritmli so’z 
obro’li so’zdir, ritmli fikrni yodlash oson va esdan uzoq vaqtgacha chiqmaydi... Qolaversa, ritmdorlik 
kishiga zavq-shavq bag’ishlaydi, nutqdagi hissiyot, emosionallikni orttiradi; ruhiy ehtiyojni qondiradi. 
Aristotel aytganidek, nutqqa zebu-ziynat taqdim qiladi, g’oyaning kishiga singishiga ko’maklashadi.” 
1
 
She’riyatimizda ritmni yaratuvchi doimiy elementlar – bo’g’in, turoq, ritmik pauza, turkum va 
vazn sanaladi. Albatta, ritmni yaratishda qofiya ham, band ham ishtirok etadi, lekin ular faqat o’lchov, 
metrikaga aloqador (jumladan, qofiya misralar oxirini eslatadi; erkin vaznda qat’iy tartibli band yo’q) 
bo’lmagani uchun ularni alohida o’rganish va aytilgan ushbu mulohazani doimo esda tutish ma’quldir. 
Bo’g’in. Bir nafas bilan aytiladigan so’z yoki so’zning bo’lagi – bo’g’indir. So’zlar talaffuz 
qilinganda, chiqarilayotgan havo oqimi turli – tuman ohang kasb etib, bo’g’inlarni hosil qiladi. 
Bo’g’inni hosil qiluvchi narsa – nutq tovushidir. Nutq tovushlari unli va undoshga bo’linganidek, 
undan hosil bo’luvchi bo’g’inlar ikki xil bo’ladi. Agar bo’g’inlarning oxiri unli bilan tugasa (bo-la, ka-