Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari
Nyuton interpolyasion formulalari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- FUNKSIYALARNI SONLI INTEGRALLASH. TO`G`RI TO`RTBURCHAKLAR, TRAPETSIYALAR, SIMPSON FORMULALARI
- ODDIY DIFFERENSIAL TENGLAMALAR (ODT) UCHUN QO`YILGAN MASALALARNI SONLI YECHISH. KOSHI MASALASI. EYLER, RUNGE-KUTTA USSULLARI.
- Masalaning qo’yilishi.
- 9-ma`ruza ODDIY DIFFERENTSIAL TENGLAMALAR (ODT) UCHUN CHEGARAVIY MASALALARNI TAQRIBIY YECHISH USULLARI. KOLLOKATSIYA, ENG KICHIK
Nyuton interpolyasion formulalari. Ushbu mavzuda interpolyasiya tugunlari teng uzoqlikda joylashgan holni, ya’ni ) . . . , 2 , 1 , 0 ( 0 i ih x x i bo’lgan holni qaraymiz. Bu holda interpolyasion formulaning ko’rinishlari ancha soddalashadi. Biz xozir Nyutonning ikkita interpolyasion formulasshi chiqaramiz. Bularning birinchisi funksiyani jadval boshida va ikkinchisi jadval oxirida interpolyasiyalash uchun mo’ljallangan. Faraz qilaylik, n n x x x x L , . . . , , ) ( 1 0 tugunlar bo’yicha tuzilgan Nyuton interpolyasion ko’phadi bo’lsin: ) )...( )( ,..., ( ... ) )( , ( ) ( ) ( 1 0 0 0 1 0 0 n n n x x x x x x f x x x x f x f x L . (8) Bundagi bo’lingan ayirmalarni chekli ayirmalar bilan almashtiraylik. Ushbu th x x 0 almashtirishni ham bajargandan keyin (8) ko’phad quyidagi ko’rinishga zga bo’ladi: . ! )] 1 ( )...[ 1 ( ... ! 3 ) 2 )( 1 ( 2 ) 1 ( ) ( 2 / 3 2 / 3 2 1 1 2 / 1 0 0 n n n f n n t t t f t t t f t t tf f th x L (9) Bu formulaning qoldiq hadi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: ) )...( 1 ( ! ) 1 ( ) ( ! ) 1 ( ) ( ) )...( )( ( ) ( ) 1 ( 1 ) 1 ( 0 0 0 n t t t n f h n f nh x x h x x x x x R n n n n (10) (9) formula Nyutonning jadval boshidagi yoki cum interpolyasion formulasi deyiladi. Endi (8) formulada interpolyasiyalash tugunlari sifatida n x x x , . . . , , 1 0 tugunlarni olamiz: ) )( )( , , ( ) )( , ( ) ( ) ( 1 0 2 1 0 0 1 0 0 x x x x x x x f x x x x f x f x L n ) ( . . . ) )( , . . . , ( . . . ) 1 ( 0 0 n n x x x x x x f (11) Bo’lingan ayirmalar o’z argumentining simmetrik funksiyasi bo’lganligi uchun ) , , . . . , ( ) , . . . , , ( 0 1 1 0 x x x f x x x f k k . (11) formulada yana bo’lingan ayirmalarni chekli ayirmalar bilan almashtirib va th x x 0 deb olib, quyidagini hosil qilamiz; ! )] 1 ( )...[ 1 ( . . . 2 ) 1 ( ) ( 2 / 2 1 1 2 / 1 0 0 n n t t t f t t f t f f th x L n n n . (12) Bu formulaning qoldiq hadi )) ( . . . 1 ( ! ) 1 ( ) ( ) 1 ( 1 n t t t n f h n n ko’rinishda bo’ladi. Endi qoldiq had to’g’risida bir oz to’xtalib o’taylik. Ayrim hollarda, xususan i f qiymatlar tajriea yo’li bilan hosil qilingan bo’lsa, ) ( ) 1 ( n f ni baholash ancha mushkul bo’ladi. Shuning uchun qo’pol bo’lsa ham, soddaroq yo’l bilan baholash ma’quldir. Qaralayotgan oralikda hosila ) ( ) 1 ( x f n , demak, ayirma 1 n i f ham sekin o’zgaradi deb faraz qilib, (10) formula bilai berilgan qoldiq hadda qatnashuvchi hosilani ayirma bilan alamashtiramiz, natijada 1 2 1 ! ) 1 ( ) ( . . . ) 1 ( n n n f n n t t t R (13) hosil bo’ladi. Shuningdek (12) formula o’rnida, quyidagi taqribiy, lekin qulay formulaga ega bo’lamiz: 1 2 1 ! ) 1 ( ) ( . . . ) 1 ( n n n f n n t t t R (14) Yuqoridagi formulalar ancha qo’pol, ulardan foydalanishda hushyor bo’lish kerak. Agar hosila 73 sekin o’zgarmasa, u holda ma’nosiz natijaga ega bo’lamiz. Masalan, x N x x f sin ) ( funksiyani olib, interpolyaiiya tugunlari sifatida butun 0 i x , . . . , 2 , 1 qiymatlarni olaylik. Bu holda ikkinchisidan boshlab barcha ayirmalar nolga teng. Demak, qo’pol tarzda ) (x f ni chiziqli funksiya deb olishimiz mumkin. Lekin, N yetarlicha katta bo’lganda x N x sin funksiya chiziqli funksiyadan keskid farq qiladi. Mustaqil ishlash uchun savollar 1. Interpolyasiyalash masalasi. 2. Xususiy interpolyasiyalash. 3. Interpolyasiyalashning umumiy masalasi. 1. Lagranj interpolyasion formulasining har xil ko’rinishi. 2. Diognal va gorizontal chekli ayirmalar topilishi. 3. Teng uzoqlikda joylashgan tugunla uchun 1- va 2-Nyuton interpolyasion formulalari. 74 7-ma’ruza FUNKSIYALARNI SONLI INTEGRALLASH. TO`G`RI TO`RTBURCHAKLAR, TRAPETSIYALAR, SIMPSON FORMULALARI Ma`ruza rejasi 1. Sonli integrallashning to`g`ri totrburchaklar metodi 2. Sonli integrallashning trapetsiyalar metodi 3. Sonli integrallashning Simpson metodi 4. Sonli integrallashning to`g`ri totrburchaklar, trapetsiyalar va Simpson metodlarining qoldiq hadlarini baholash Tayanch iboralar: to`g`ri totrburchaklar formulasi, trapetsiyalar formulasi, Simpson formulasi Quyidagi b a dx x f f I (1) aniq integralning qiymatini taqribiy hisoblashni qaraylik. Bu yerda x f - b a, oraliqda uzluksiz bo’lgan funksiya. b a, integrallash oralig’ini n ta uzunligi n a b h ga teng bo’lgan n n x x x x x x , ,....., , , , 1 2 1 1 0 kesmalarga ajratamiz. Agar tugunlarda x f ning qiymatini n i x f y i i ,..., 2 , 1 , 0 kabi belgilasak b a n n y y y y y h dx x f f I 2 ...... 2 1 2 1 0 (2) umumiy trapesiyalar formulasi deyiladi. Bu formula geometrik nuktai-nazardan integral ostidagi x f y funksiyaning grafigini tugun nuqtalarni tutashtiruvchi siniq chiziq bilan almashtirishdan iboratdir. Faraz qilaylik m n 2 juft son bo’lsin. b a, integrallash oralig’ini n ta uzunligi m a b n a b h 2 ga teng bo’lgan n n x x x x x x , ,....., , , , 1 2 1 1 0 kesmalarga ajratamiz. 2 2 4 2 1 2 3 1 2 0 ...... 2 ...... 4 3 m b a m m y y y y y y y y h dx x f f I (3) Simpson formulasi deyiladi. (3) formula geometrik nuktai-nazardan integral ostidagi x f y funksiyaning grafigini har bir oraliqda parabolalar bilan almashtirishdan iboratdir. Misol. 1 0 1 x dx I integralning qiymatini trapesiyalar va Simpson formulalari yordamida taqribiy hisoblang. 75 8-ma’ruza ODDIY DIFFERENSIAL TENGLAMALAR (ODT) UCHUN QO`YILGAN MASALALARNI SONLI YECHISH. KOSHI MASALASI. EYLER, RUNGE-KUTTA USSULLARI. Ishdan maqsad: Birinchi tartibli differensial tenglamani Runge -Kutta usulida yechishni talabalarga o’rgatish quyidagilarni o’z ichiga oladi: differensial tenglamani integrallashga sonli usulni qo’llash; hisoblash ishini tashkil qilish va bajarish; masalani yechish dasturini tuzish va sonli natijalar olish. Masalaning qo’yilishi. Birinchi tartibli differensial tenglama y x f y , (1) b x , 0 kesmada 0 0 y y x x (2) boshlang’ich shart bilan berilgan bo’lsin. b x nuqtada noma’lum x y y funksiyaning qiymatini taqribiy hisoblash talab qilinsin. Agar berilgan masalaning x y yechimini topish mumkin bo’lganda, b x nuqtada, ravshanki, b y b x ni topishimiz mumkin bo’ladi. Lekin aksariyat hollarda masalaning umumiy yechimini topib bo’lmaydi. Bunday hollarda taqribiy (sonli) usullar qo’llaniladi. Differensial tenglamani integrallashning eng keng tarqalgan sonli usullaridan biri Runge - Kutta usulidir. Bu usul har xil tartibli aniqlikdagi sxemalarni qurishdan iborat bo’ladi. Bu sxemalar EHMda hisoblash uchun juda qulay hisoblanadi. Ko’pgina qo’llaniladigan sxemalar to’rtinchi tartibli aniqlikda bo’ladi. Hozirda ulardan amaliy hisoblashlarda foydalanilmoqda. Usul tavsifi b x , 0 kesmada hosilaga nisbatan yechilgan birinchi tartibli differensial tenglama y x f dx dy , berilgan bo’lsin va 0 x x nuqtada 0 y y boshlang’ich shart o’rinli bo’lsin. n x b H 0 qadamni tanlaymiz va quyidagi belgilashni kiritamiz: ih x x i 0 va n i x y y i i ,..., 3 , 2 , 1 . Quyidagi sonlarni qaraymiz: i i i y x hf K , 1 , 2 , 2 1 2 i i i i K y H x hf K i i i i i i i i K y H x hf K K y H x hf K 3 4 2 3 , , 2 , 2 (3) Runge – Kutta usuli bo’yicha H x x i i 1 nuqtada taqribiy yechimning 1 i y qiymati quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi 76 i i i y y y 1 (4) bu yerda ,... 2 , 1 , 0 2 2 6 1 4 3 2 1 i K K K K y i i i i i Bu usul bo’yicha bajariladigan hisoblashlar quyidagi jadvalga sxema bo’yicha joylashtiriladi: 1 –jadval i x y y x f H K , y 0 x 0 y 0 0 1 K 0 1 K 2 0 H x 2 0 1 0 K y 0 2 K 0 2 K 2 0 H x 2 0 2 0 K y 0 3 K 0 3 K H x 0 0 3 0 K y 0 4 K 0 4 K 0 y 1 1 x 1 y 1 —jadvalni to’ldirish tartibi. 1) Jadvalning birinchi satriga 0 0 , y x berilgan qiymatlarni yozamiz. 2) 0 0 , y x f ni hisoblab H ga ko’paytiramiz va 0 1 K sifatida jadvalga yozamiz. 3) Jadvalning ikkinchi satriga 2 , 2 0 1 0 0 K y H x larni yozamiz. 4) ) 2 , 2 ( 0 1 0 0 K y H x f ni hisoblab H ga ko’paytiramiz va 0 2 K sifatida jadvalga yozamiz. 5) Jadvalning uchinchi satriga 2 , 2 0 2 0 0 K y H x larni yozamiz. 6) 2 , 2 0 2 0 0 K y H x f ni hisoblab H ga ko’paytiramiz va 0 3 K sifatida jadvalga yozamiz. 7) Jadvalning to’rtinchi satriga 0 3 0 0 , K y H x larni yozamiz. 8) 0 3 0 0 , K y H x f ni hisoblab H ga ko’paytiramiz va 0 4 K sifatida jadvalga yozamiz. 9) y ustuniga 0 4 0 3 0 2 0 1 , 2 , 2 , K K K K larni yozamiz. 10) y ustundagi sonlarning yig’indisi 6 gabo’lib, 0 y sifatida jadvalga yozamiz. 11) 0 0 1 y y y ni hisoblaymiz. Keyingi navbatda ) , ( 1 1 y x ni boshlang’ich nuqta sifatida qarab hisoblashlarni shu singari davom qildiramiz. Runge-Kutta usuli yordamida EHMlarida qadamni avtomatik tanlab hisoblashlar bajarilganda hasoblashlar ikki marta bajariladi. Birinchisida H qadam bilan, ikkinchisida esa 77 2 H h qadam bilan. Agar bu holda olingan i y ning qiymatlari berilgan aniqlikdan oshsa, u holda keyingi 1 i x nuqtagacha qadam ikkilanadi, aks holda yarim qadam qo’llaniladi. 78 9-ma`ruza ODDIY DIFFERENTSIAL TENGLAMALAR (ODT) UCHUN CHEGARAVIY MASALALARNI TAQRIBIY YECHISH USULLARI. KOLLOKATSIYA, ENG KICHIK KVADRATLAR, SOHACHALAR, GALYORKIN USULLARI Ma`ruza rejasi: 1. ODT uchun chegaraviy masalalarni (ChM) echish usullari tasnifi; 2. 2-tartibli ODT uchun ChMning umumiy qo`yilishi; 3. Tafovut funktsiyani tuzish; 4. Kollokatsiya usuli; 5. Integral va diskret shakldagi eng kichik kvadratlar usullari; 6. Sohachalar usuli; 7. Galyorkin usuli; 8. Vaznli tafovutlar usuli haqida umumiy ma`lumotlar. Kalit so`zlar: ODT uchun chegaraviy masalalar, tafovut, bazis funktsiyalar sistemasi, tafovutni minimallashtirish. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling