Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari
Chegaraviy masalalarni echish usullari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Kollokatsiya usuli
- 5. Diskret eng kichik kvadratlar usuli
- 6. Sohachalar usuli
- 7. Galyorkin usuli
- 1. Nuqtali kollokatsiya
- 2. Sohachalar bo`yicha kollokatsiya
1. Chegaraviy masalalarni echish usullari ODT uchun ChMni echishda samarali taqribiy va sonli usullar ishlab chiqilgan. Taqribiy usullarga kollokatsiya, eng kichik kvadratlar, sohachalar usullari, bundan tashqari samarali va universal bo`lgan Galyorkin usuli kiradi. ODT uchun chegaraviy masalalarni sonli echish usullari ayirmali echimni tuzishga asoslangan. Ayirmali usullar o`zining qulayligi va o`ta universalligi sababli keng qo`llaniladi. 2. Tafovutni minimallashtirish usullari ChM quyidagidan iborat. Quyidagi differentsial tenglamaning b x a , x f u x q u x p u Lu (1) ikkita chegaraviy shartlarni , , 1 1 1 1 0 0 0 0 b u b u u l a u a u u l (2) qanoatlantiruvchi echimini topish talab etiladi, bu erda p(x), q(x), f(x) C[a,b] – berilgan funktsiyalar, j j j , , - berilgan sonlar, ya`ni . 1 , 0 , 0 2 2 j j j Agar (2) shartlarda 0 , 1 j j bo`lsa, u holda bu chegaraviy shartlar birinchi tur bo`ladi. Agar 1 , 0 j j bo`lsa, ikkinchi tur chegaraviy shart deyiladi. Umumiy holda 0 , 0 j j bo`lganda, (2) shartga uchinchi tur chegaraviy shart deb ataladi. (1), (2) masalani echishga quyidagicha kirishamiz. Berilgan [a, b] kesmada ikki marta uzluksiz diffeentsiallanuvchi (ya`ni, S (2) [a, b] fazodagi funktsiyalar) chiziqli boғliq bo`lmagan 0 , 79 1 ..., n , ..., funktsiyalar sistemasini tanlaymiz. Bunda, 0 funktsiya (2) chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi, ya`ni l 0 0 = 0 , l 1 0 = 1 , qolgan funktsiyalar esa birjinsli chegaraviy shartlarni qanoatlantiradi, ya`ni l 0 i =0, l 1 i =0, i=1,2, ... . Berilgan { i } funktsiyalar sistemasini b a z i s f u n k t s i y a l a r s i s t e m a s i deb ataymiz. Bu funktsiyalar sistemasidan x a x a x x y n n n ... 1 1 0 (3) funktsiyani tuzamiz. Bunda a i , n i , 1 lar hozircha noma`lum sonlar. l j , j=0,1 operatorlar chiziqli bo`lganligi uchun y n (x) funktsiya (2) chegaraviy shartni qanoatlantiradi. Haqiqatdan, . 1 , 0 , 0 1 0 1 0 j l a l a l y l j j n i i j i j n i i i j n j Quyidagi n k k k n n x L a x f x L x f x Ly a a a x 1 0 2 1 , , , , (4) funktsiya t a f o v u t deyiladi. Tafovut - (1) tenglamaning chap tomonidagi u(x) ning o`rniga y n (x) funktsiyani qo`yganda, tenglamaning chap va o`ng tomonlarining farqini xarakterlovchi funktsiyadir. (4) tafovut a i sonlarga chiziqli boғliqdir. Agar a i sonlarning ayrim qiymatlarida n a a a x , , , , 2 1 munosabat nolga teng bo`lsa, y n (x) funktsiya (1), (2) masalaning echimi bilan mos tushadi. Lekin tafovutni nolga teng qilishga hamma vaqt erishib bo`lavermaydi. SHuning uchun a i sonlarni ma`lum usul bilan tanlab, tafovutni iloji boricha kichraytirishga harakat qilinadi. Buning natijasida (3) munosabat bilan aniqlangan y n (x) funktsiya (1), (2) masalaning taqribiy echimi sifatida qabul qilinadi. Taqribiy usullarning ko`pchiligi a i sonlarni aniqlash yo`li bilan bir-biridan farq qiladi. Quyida shulardan ayrimlarini qarab o`tamiz. 3. Kollokatsiya usuli Usulning nomlanishi «collocation» ingliz so`zidan olingan bo`lib, o`zaro joylashuv, taqsimlanish ma`nosini anglatadi. Bu usulga ko`ra [a, b] kesmaning ichida n ta x 1 , x 2 , ..., x n nuqta olinib, ularda tafovut nolga tenglashtiriladi: . a ..., , a , a , x ψ .... .......... .......... .......... a ..., , a , a , x ψ a ..., , a , a , x ψ n n n n 0 0 0 2 1 2 1 2 2 1 1 (5) Olingan x 1 , x 2 , ..., x n nuqtalarga kollokatsiya nuqtalari deyiladi. Olingan (5) chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini (CHATS) a i larga nisbatan 80 . ... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... , ... , ... 0 2 2 1 1 2 0 2 2 2 2 2 2 1 1 1 0 1 1 1 2 2 1 1 1 n n n n n n n n n n n x L x f x L a x L a x L a x L x f x L a x L a x L a x L x f x L a x L a x L a (6) shaklda yozamiz. Uni echib, a i , n i , 1 larni (3) ga qo`yib, (1), (2) masalaning taqribiy y n (x) echim topiladi. 4. Integral eng kichik kvadratlar usuli Bu usulda tafovut kvadratidan tuzilgan b a n dx a ,..., a , a , x Ι 2 1 2 integralning minimal qiymati izlanadi. Ekstremumning zaruriy shartiga asosan integral minimal qiymatga ega bo`lishi uchun b a i i . ,n i , dx a ψ ψ a Ι 1 0 2 1 (7) bo`lishi kerak. (7) shartlar (4) ga asosan a i , n , i 1 larga nisbatan chiziqli algebraik tenglamalar sistemasiga keladi , L , L f L , L a ... ,L L a ,L L a . .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... L , L f L , L a ... ,L L a ,L L a L , L f L , L a ... ,L L a ,L L a n n n n n n n n n n 0 2 2 1 1 2 0 2 2 2 2 2 1 1 1 0 1 1 2 2 1 1 1 (8) bunda b a dx x g x f g f , - skalyar ko`paytma. Agar L 1 , ..., L n funktsiyalar sistemasi [a,b] kesmada chiziqli erkli bo`lsa, u holda (8) sistema yagona yechimga ega bo`ladi. 5. Diskret eng kichik kvadratlar usuli Bu erda I integralning minimumi o`rnida Ν i n i ,...a a , a , x ψ Ι 1 2 1 2 yiғindining minimal qiymati izlanadi. Bunda x i (a,b) – ixtiyoriy nuqtalar, N n. Bu usulda ham a i larga nisbatan (8) sistemani hosil qilamiz. Faqat skalyar ko`paytma bu holda 81 N i i i x g x f g , f 1 ko`rinishida topiladi. Agar N=n bo`lsa, u holda bu usul kollokatsiya usuliga keladi. 6. Sohachalar usuli a=x 0 1 <... n =b bo`lsin. y n (x) taqribiy echim koeffitsientlari quyidagi tenglamalar sistemasidan topiladi . , 1 , 0 ,..., , , 1 2 1 n i dx a a a x i i x x n Bunda yana a i , n , i 1 larga nisbatan ChATSga kelamiz. Bu usulni ishlatishda extiyot bo`lish kerak, agar [x i-1 , x i ] intervallar uzunligi kichik bo`lmasa hamda , ,..., , , 2 1 n a a a x funktsiya x bo`yicha tez o`zgaruvchiligidan, usul yomon natija berishi mumkin. 7. Galyorkin usuli Galyorkin usulining asosida 1 , 2 ,..., n bazis funktsiyalari (4) tafovut funktsiyasiga ortogonal qilib tanlanadi, ya`ni . n , i , dx x a ,..., a , a , x b a i n 1 0 2 1 Bu shartlardan a i noma`lumlarni topish uchun n n n n n n n n n n , L f , L a ... , L a , L a ......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... , , L f , L a ... , L a , L a , , L f , L a ... , L a , L a 0 2 2 1 1 2 0 2 2 2 2 2 1 1 1 0 1 1 2 2 1 1 1 ChATSga ega bo`lamiz. Chegaraviy masalalarning yuqorida qaralgan taqribiy echish usullarining umumiy asosi mavjud. Umumlashgan usul vaznli tafovutlar usuli deyiladi. Faraz qilaylik egri chiziq bilan chegaralangan qandaydir sohada berilgan funktsiyani approksimatsiya qilish talab qilingan bo`lsin. Dastlab chegarada funktsiya bilan mos tushuvchi approksimatsiyani topish bilan shuғullanamiz. Agar da ning qiymati bilan bir xil bo`lgan qandaydir funktsiya topilsa, ya`ni hamda ,... , m , N m 2 1 (barcha m lar uchun 0 m N ) chiziqli erkli bazis funktsiyalar sistemasiga keltirilsa, u holda da uchun quyidagi approksimatsiya taklif qilinishi mumkin: , 1 M m m m N a (9) bu erda m a ( M m ,..., 2 , 1 ) – qandaydir parametrlar. Bazis funktsiyalar ba`zan forma funktsiyalari yoki namuna funktsiyalari deyiladi. 82 m N sistema shunday xossaga ega bo`lishi kerakki, shartni qanoatlantiruvchi M da M m m m N a 1 kombinatsiya ixtiyoriy funktsiyani etarlicha aniqlikda ifodalashi lozim. Bu to`lalik sharti deb ataladi. Approksimatsiyada R qoida bo`yicha aniqlanadigan R xatolik yoki tafovut tushunchasini kiritamiz. R - ning nuqtalari koordinatalaridan boғliq funktsiya. sohada bu tafovutni kamaytirish uchun, turli vaznlar bilan olingan xatolik integrallarini nolga tenglashishini talab qilamiz, ya`ni M l d R W d W l l , 1 , 0 ) ( , (10) bunda ,... 3 , 2 , 1 , l W l - chiziqli erkli vaznli funktsiyalar to`plami. (9) ni (10) ga qo`ysak vaznli tafovutlar usuli tenglamalari sistemasi m a ga nisbatan ChATSga keladi. Uni umumiy holda quyidagicha yozish mumkin , f Ka bu erda ) ,..., , ( 2 1 m T a a a a , , , 1 , M m l d N W k m l lm . , 1 , ) ( M l d W f l l Amaliyotda turli l W vaznli funktsiyalar sistemasi ishlatilishi mumkin. Bunda turli vaznli tafovutlar vositasida olinadigan approksimatsiya usullariga ega bo`lamiz. 1. Nuqtali kollokatsiya Bu erda , ) ( l l x x W bunda - del’ta - Dirak funktsiyasi. U holda . , l l x x l x x m lm f N k 2. Sohachalar bo`yicha kollokatsiya Bunda . , , 0 , , 1 1 1 l l l l l x x x x x x x W U holda . ) ( , 1 1 l l l l x x l x x m lm dx f dx N k Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling