Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti hisoblash usullari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ayirmali masala korrektligi
- Turg`unlik, approksimatsiya, yaqinlashish
- O`z-o`zini tekshirish uchun savollar
- IKKINCHI TARTIBLI ODT UCHUN CHEGARAVIY MASALALARNI O`Q OTISH VA CHEKLI AYIRMALAR USULI BILAN YECHISH. PROGONKA USULINING TURG`UNLIGI
- Chekli ayirmalar usuli
Ayirmali sxemalar turg`unligi Misollar. Tenglamalarning o`ng tomonlarini, chegaraviy va boshlang`ich ma`lumotlarni chekli approksimatsiya qilishda biz bundan keyin bir atama bilan – muayyan xatolik bilan berilgan boshlang`ich qiymatlar deb ataymiz. Algebraik tenglamalar sistemasini sonli echish jarayonida ham xatolik ro`y beradi. Boshlang`ich ma`lumotlardan bog`liq kichik xatoliklar hisoblash jarayonida oshmasligi va izlanayotgan echimni olishni buzmasligi sxemadan talab qilinadi. Agarda boshlang`ich xatoliklar hisoblash jarayonida oshib ketsa sxemalarga turg`unmas sxemalar deyiladi va amalda ulardan foydalanib bo`lmaydi. Misollar keltiramiz. 1 misol. Turg`un sxema. 0 , 0 , 0 , 0 u u x u u (5) bo`lsin. Masalaning aniq echimi quyidagicha x e u x u 0 . Bu echim uchun 0 da 0 u x u va haqiqatdan, x u 0 u dan uzuluksiz bog`liq. (5) masalani ,... 1 , 0 , i ih x i h tekis to`rda ayirmali masala approksimatsiyalaydi ,... 2 , 1 , , 0 0 0 1 i u y y h y y i i i yoki 0 0 1 , 1 1 , u y h s sy y i i . Bundan 0 y s y i i kelib chiqadi. x fiksirlangan nuqtani qaraymiz va h qadamlar ketma-ketligini shunday tanlaymizki, x hamma vaqt h i x 0 tugun nuqta bo`lsin. U holda 0 h da to`rni kichiklashtirganda tanlangan nuqta x ga mos keluvchi 0 i nomer cheksiz o`sadi. SHu nuqtada y ning qiymatini hisoblaymiz 97 0 0 0 y s y x y i i . 0 va ixtiyoriy h da 1 s bo`lganidan, ixtiyoriy h da 0 0 0 y y s x y i bo`ladi. Oxirgi tengsizlikdan ko`rinib turibdiki, (5) ayirmali masala echimi boshlang`ich qiymatlardan uzluksiz bog`liq. 2 misol. Turg`unmas sxema. (5) masala uchun quyidagi sxemani qaraymiz ,..., 2 , 1 , , , 0 1 0 1 0 0 1 1 i u y u y y h y y h y y i i i i i (6) bu erda 1 - sonli parametr. Sxema uch nuqtali bo`lganligi uchun, 0 y dan tashqari 1 y ning ham berilishi talab qilinadi. Agar 0 0 1 u h u deb olinsa, u holda 2 0 h O h u u bo`ladi. (5) masalaning ayirmali echimini i i s y ko`rinishda izlaymiz. U holda (6) dan 0 1 2 1 2 s h s , kelib chiqadi. Bu tenglamaning 2 ta turli echimlari mavjud . 1 2 1 2 2 1 1 2 1 2 1 4 1 2 1 2 2 2 2 2 , 1 h h h h h s (5) ning umumiy echimi quyidagi ko`rinishda i i i Bs As y 2 1 . (7) 1 , 0 i i larni qo`yib va 0 1 0 0 , u y u y larni hisobga olib A va B o`zgarmaslarni topamiz 2 1 0 0 1 2 1 0 2 0 , s s u u s B s s u s u A . 0 1 dan, 1 2 1 s s bo`ladi. Ixtiyoriy h da 1 2 s bo`lishini ko`rsatamiz. O`z navbatida 1 da . h h h h h h 0 1 1 2 2 1 1 2 2 1 1 2 1 2 2 2 2 2 Ixtiyoriy h ning qiymatida 1 1 s bo`lishidan, 1 2 1 s s kelib chiqadi. Agar 0 A bo`lganda i i i Bs As y 2 1 formuladan i da i y bo`ladi. 0 1 u y ni shunday tanlash kerakki, 0 A bo`lsin. Buning uchun 0 2 0 u s u deb olish kifoya. i s 1 echim atrofidagi xatolikdan hisoblash jarayonida qochib bo`lmaydi hamda turg`unmas sxemaga keladi. h fiksirlangan nuqtada bu sxemada ih x i oshishi bilan echimning oshishi kelib chiqadi. h ning kamayishi h i x i 0 fiksirlangan nuqtada xatolikning oshishga olib keladi, ya`ni h ning kamayishi bilan h x i 0 oshadi. 0 h da boshlang`ich qiymatlarning kam o`zgarishi ixtiyoriy x fiksirlangan nuqtada masala echimining cheksiz o`sshiga olib keladi. 98 Ayirmali masala korrektligi h y biror ayirmali masalaning echimi, h esa boshlang`ich qiymatlari bo`lsin. Ular h parametrdan bog`liq. h ni o`zgartirib h boshang`ich qiymatlarga mos h y echimlar ketma- ketligini olamiz. SHunday qilib, nafaqat bir ayirmali masalani, balki h parametrdan bog`liq masalalar oilasini qaraymiz. 0 h da ayirmali masalalar oilasi uchun korrektlik tushunchasi kiritiladi. Barcha etarlicha kichik 0 h h larda masala korrekt deyiladi, agar: 1) Qandaydir mumkin bo`lgan oiladan barcha h boshlang`ich qiymatlar uchun ayirmali masala echimi h y mavjud va yagona bo`lsa; 2) h y echim h dan uzluksiz bog`liq hamda bu bog`liqlik h ga nisbatan tekis bo`lsa. 2-nchi shart yanada aniqroq shuni bildiradiki, etarlicha kichik 0 h h da h dan bog`liq bo`lmagan 0 M o`zgarmas mavjud bo`lib h h h h h h M y y 2 1 ~ ~ (8) tengsizlik bajariladi, bunda h y ~ - h ~ boshlang`ich qiymatli masala echimi, h 1 va h 2 lar esa h to`rda berilgan to`r funktsiya to`plamidagi normalar. (8) tengsizlik bilan ifodalangan ayirmali masala echimining boshlang`ich qiymatlardan uzluksiz bog`liqlik xossasiga boshlang`ich qiymat bo`yicha sxema turg`unligi deyiladi. Turg`unlik, approksimatsiya, yaqinlashish G x da x f Lu , x lu Γ x да (9) uzluksiz masala berilgan bo`lsin va h h h to`rda uni quyidagi ayirmali masala approksimatsiya qilsin h x da h h h y L , h x da h h h ~ y l . (10) h h h u y z xatolik uchun masala (bunda h u - h to`rda (9) masala echimining qiymatlari) quyidagi ko`rinishda bo`ladi h h h h h h h z l x z L , , , h x , (11) bu erda h h , - tenglama va qo`shimcha shartlarning approksimatsiya xatoligi. (11) ning o`rninga h h h z L ~ ~ ni yozamiz. Agar h L ~ operator chiziqli va ayirmali sxema korrekt bo`lsa, (8) o`rniga quyidagiga ega bo`lamiz h h h h M z 2 1 ~ yoki h h h h h h M z 3 2 1 . (12) Bu erdan ko`rinib turibdiki, agar sxema turg`un va masalani approksimatsiya qilsa, u holda yaqinlashuvchi bo`ladi (odatda “approksimatsiya va turg`unlikdan yaqinlashish kelib chiqadi” deyiladi), sxemaning aniqlik tartibi uning approksimatsiya tartibi bilan aniqlanadi. 99 YUqorida aytib o`tilganlardan shunday xulosa chiqadiki sxema yaqinlashishi va aniqlik tartibini o`rganish approksimatsiya xatoligi va turg`unligini o`rganishga olib keladi, ya`ni aprior baholash deb ataluvchi (12) ko`rinishdagi baholash olinadi. O`z-o`zini tekshirish uchun savollar 1. Tekis va notekis to`rlar to`g`ri chiziqda, tekislikda va fazoda qanday quriladi? 2. h H da norma qanday aniqlanadi? 3. 0 H va h H fazolar elementlarini solishtirishning qanday usullarini bilasiz? 4. Birinchi tartibli hosilani approksimatsiya qilishning qanday usullarini bilasiz? 5. Ikkinchi tartibli hosila qanday approksimatsiyalanadi? 6. To`rda approksimatsiya xatoligi qanday aniqlanadi? 7. Ayirmali masalaning approksimatsiya aniqligi, yaqinlashishi, turg`unligi hamda korrektli tushunchalari qanday aniqlanadi? 8. Approksimatsiya, yaqinlashish va turg`unlik o`rtasida qanday bog`liqlik mavjud? 100 11-ma`ruza IKKINCHI TARTIBLI ODT UCHUN CHEGARAVIY MASALALARNI O`Q OTISH VA CHEKLI AYIRMALAR USULI BILAN YECHISH. PROGONKA USULINING TURG`UNLIGI Ma`ruza rejasi 1. O`q otish usuli; 2. Chekli ayirmalar usulini (ChAU) ikkinchi tartibli ODT uchun ChMni yechishga qo`llash; 3. Ayirmali tenglamalar sistemasini yechish uchun progonka usuli; 4. Progonka usuli yaqinlashining yetarli shartlari. Kalit so`zlar: o`q otish usuli, ayirmali sxemalar, koeffitsientlari uchburchak matritsali ayirmali tenglamalar sistemasi, progonki usuli, progonka usuli turg`unligining yetarli shartlari Chegaraviy masalalarni echishning sonli usullarini qaraymiz. Ularni ikkita guruіga ajratish mumkin: 1) Chegaraviy masala echimini ketma-ket Koshi masalalarini echishga keltirish; 2) Chekli ayirmalar usullarini qo`llash. Birinchi guruі usullariga, xususan, o`q otish usuli kiradi. O`q otish usuli [0,1] kesmada ikkinchi іosilaga nisbatan echilgan ikkinchi tartibli tenglama uchun chegaraviy masalani qaraymiz: . , , y y x f y (1) Іar qanday kesmani a b a x t almashtirish yordamidamojno [0,1] kesmaga keltirish mumkin. Chegaraviy shartni quyidagi oddiy ko`rinishda olamiz 1 0 ) 1 ( , ) 0 ( y y y y . (2) O`q otish usulining moіiyati (1), (2) chegaraviy masalani echishni (1) tenglama uchun , 0 , 0 0 tg k y y y (3) boshlang`ich shartli masala echimiga keltirishdan iborat, bunda - parametr 0 x nuqtada integral chiziqga o`tkazilgan 0 1 1 y(x, ) y(x, 1 ) x y 0 y y 1 101 urinmaning x 0 o`qi bilan hosil qilgan burchagidir. (1), (3) Koshi masalasini dan boғliq deb hisoblaylik, ya`ni y=y(x,), shunday y=y(x, * ) integral chiziqni izlaymizki, u (0,y 0 ) nuqtadan chiqib (1, y 1 ) nuqtaga tushsin. SHunday qilib, agar = * bo`lsa, u holda y(x, ) Koshi masalasi echimi y(x) chegaraviy masala echimi bilan ustma-ust tushadi. 1 x da (2) ni hisobga olib 1 1 y , y ni hosil qilamiz y(1, )-y 1 =0. (4) Demak F( )=0 ko`rinishdagi tenglamani hosil qildik, bunda F()=y(1,)-y 1 . (4) tenglamani echish uchun chiziqlimas tenglamlarni yechishning birorta usulini qo`llash mumkin. Chekli ayirmalar usuli Quyidagi , x f u x q u x p u Lu (5) tenglamaning . , 2 1 1 2 1 0 d b y d b y d y l c a y c a y c y l (6) shartlarni qanoatlantiruvchi echimini topish talab etilgan bo`lsin. Masalani sonli yechish izlanayotgan u(x) haqiqiy echimning x 0 , x 1 , x 2 ,..., x n nuqtalardagi y 0 , y 1 ,...y n taqribiy qiymatlarini topishdan iborat. x i , nuqtalar to`r tugunlari deb ataladi. Bir-biridan bir xil uzoqlikda joylashgan tugunlar sistemasidan hosil bo`lgan quyidagi tekis to`rni qo`llaymiz x i =x 0 +ih, i=0,1,2,...,n. Bundan x 0 =a, x n =b, h=(b-a)/n. h – kattalik to`r qadami. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz p(x i )=p i , q(x i )=q i , f(x i )=f i , . , , i i i i i i y x y y x y y x y i x y va i x y larni har bir ichki tugunda ayirmali markaziy hosilalar yordamida approksimatsiyalaymiz 2 1 1 2 h O h y y x y i i i , . 2 2 2 1 1 h O h y y y x y i i i i Kesma oxirilarida bir tomonlama ayirmali іosilalarni qo`llaymiz . , 1 0 1 0 h O h y y y h O h y y y n n n Bu formulalarni qo`llab (5), (6) berilgan masala ayirmali approksimatsiyasini hosil qilamiz: 102 . , , 1 , 1 , 2 2 1 2 1 0 1 2 0 1 1 1 2 1 1 d h y y d y d c h y y c y c n i f y q h y y p h y y y n n n i i i i i i i i i (7) Izlanayotgan echimning y 0 , y 1 ,…, y n taqribiy qiymatlarini topish uchun (7) n+1 noma`lumli n+1 ta chiziqli tenglamalar sistemasini echish zarur. Bu sistemani CHATS ni echishning biron bir standart usullari yordamida echish mumkin. Ammo (7) tenglamalar koeffitsientlaridan tuzilgan matritsa uch dioganallidir, shuning uchun uni echishda progonka usuli deb ataluvchi maxsus usulni qo`llaymiz. (7) sistemani quyidagi tarzda yozamiz , , 1 ,..., 2 , 1 , 1 1 1 0 1 0 0 0 n n n n n i i i i i i i y y n i y y y y y (8) bunda 0 = c 1 h-c 2 , 0 =c 2 , 0 =s 2 , 0 =hs , I =f i h 2 , 1 ..., , 2 , 1 , 2 1 , 2 , 2 1 1 2 n i h p h q h p i i i i i i , n = –d 2 , n =hd 1 +d 2 , n =hd. (8) sistema echimini quyidagi ko`rinishda izlaymiz y i =u i +v i y i+1 , i=0, 1, . . . , n-1, (9) bu erada u i , v i , i=0,1,…,(n-1) lar progonka koeffitsientlari deb ataladi. (9) ni (8) ga qo`yib u i , v i lar uchun quyidagi rekkurent formulani hosil qilamiz: . , 1 , , 1 1 1 n i v u u v v i i i i i i i i i i i i (10) Hisoblash sxemasini bir jinsli qilish uchun 0 =0, n =0, deb olamiz. Progonka usuli ikki bosqichdan iborat. 1) Progonkaning to`g`ri yo`li. (10) bo`yicha i indes o`zgarishining o`sib borish tartibida ketma-ket u i , v i koeffitsientlar , u , v 0 0 0 0 0 0 qiymatlar yordamida hisoblanadi. 2) Progonkaning teskari yo`li. (9) formula bo`yicha i indeksning kamayish tartibida ketma- ket y n , y n-1 ,…,y 0 kattaliklar aniqlanadi. SHunday qilib n =0, u holda v n =0 va y n =u n , ya`ni progonkaning to`ғri yo`lida v i , u i kattaliklar yordami bilan y n echim hisoblanadi. 103 SHunday qilib, progonka usuli bilan (9) sistemaning aniq echimini topa olamiz, bu esa (5), (6) chegaraviy masala echimi xatoligi faqat berilgan masala ayirmali approksimatsiya xatoligi bilan aniqlanishini va xatolik O(h) ga teng ekanligini ko`rsatadi. (9) sistemani , , , 1 , 1 , 2 1 2 1 1 1 0 1 1 n n i i i i i i i y y y y n i y y y (11) ko`rinishda yozamiz, bu erda , 2 , , , , 2 1 2 0 0 1 0 0 1 h q i i n n n n 0 , 0 i i . U holda (10) formula quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi . , 1 1 1 i i i i i i i i i i i i v u u v v (12) b x nuqtada (ya`ni n i da) n y , 1 1 1 2 1 2 n n n n n n y v u y y y sistemadan n y 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1 1 n n n n n n n n n n v u y u y v , y v u y (13) kabi aniqlanadi. (12), (13) formulalar ma`noga ega bo`ladigan etarlilik shartlarini isbotlaymiz: . 2 , 2 , 1 , 1 , 1 , 1 , 2 1 i n i i i i i (14) Bu shartlarda 1 , 0 n i uchun 1 i v bo`lishini ko`rsatamiz. 1 1 i v bo`lsin. Bundan 1 i v bo`lishini ko`rsatamiz. SHunday qilib 1 1 0 v , u holda bundan barcha 1 ,..., 2 , 1 n i lar uchun 1 i v bo`lishligi kelib chiqadi. (14) qo`llab quyidagi ayirmani baholaymiz i i i i i i i i v v 1 1 0 1 1 1 1 i i i i i i i i i i v v v . Bundan i i i i v 1 . SHunday qilib 0 i , u holda 0 1 i i i v , ya`ni 1 1 i i i i i v v . 104 Bundan ko`rinadiki agar 1 1 i v bo`lsa, u holda 1 i v bo`ladi. 1 1 0 v da barcha 1 i v bo`ladi. (10) ning maxrajini baholaymiz: 0 1 1 1 2 1 2 1 2 n n v v , bundan 1 2 yoki 1 1 n v ( 1 1 da), ya`ni 0 1 1 2 n v . Agar 0 0 0 i i i hech bo`lmaganda bitta 0 i i nuqtada bajarilsa, u holda barcha 0 i i uchun 1 i v bajariladi va jumladan 1 n i da 1 1 n v ga ega bo`lamiz. Bu holda 2 1 1 shart ortiqcha hisoblanadi, chunki 1 1 va 1 2 da 0 1 1 1 2 1 2 n n v v bo`ladi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling