Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

2. 
Affiksal morfema: (qo`shimcha morfema) mustaqil leksik 
(lug`aviy) ma`no ifodalay olmaydigan, so`zning leksik yoki grammatik 
ma`nolari shakllanishida xizmat qiladigan morfemadir. Affiksal morfema 
so`z tarkibida hamma vaqt ham ishtirok etavermaydi. Affiksal morfemalar 
(qo`shimchalar) vazifasiga ko`ra 3 xil bo`ladi:
1. So`z yasovchi affikslar yangi so`z hosil qiladi, so`zning leksik 
(lug`aviy) ma`nosi shakllanishida ishtirok etadi. Ot, sifat, fe`l, ravish 
yasovchi barcha affikslar so`z yasovchi hisoblanadi: gulla

---

124 
2. So`z shaklini hosil qiluvchi (forma yasovchi) affikslar so`z ma`nosiga 
ta`sir etib, uni bir oz o`zgartiradigan, ammo yangi so`z hosil qilmaydigan 
qo`shimchalardir. Sonlardagi -ta, -tacha, otlardagi kichraytish-erkalash
qo`shimchalari (-cha, -jon, -xon, -loq...); qarashlilikni bildiruvchi qo`shimcha 
(-niki); -dek, -day qo`shimchalari, ko`plik qo`shimchasi (-lar), fe`l nisbatlari, 
fe`l mayllari qo`shimchalari, sifat darajalari qo`shimchalari shakl yasovchi
hisoblanadi. 
3. So`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar so`zning ma`nosiga umuman ta`sir 
etmaydi. So`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar sintaktik munosabat (so`zlarni 
o`zaro biriktirish) uchun xizmat qiladi.So`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarga 
kelishik, egalik, shaxs-son qo`shimchalari kiradi. 
Ba`zi adabiyotlarda qo`shimchalarning vazifasiga ko`ra turlari ikki xil 
deb ko`rsatiladi. Bunda so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar shakl yasovchi 
qo`shimchalar guruhida beriladi. 
Qo`shimchalar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab (qo`shma) 
bo`ladi.
1.Sodda affikslar: -chi,-la,-lik,-lar... 
2.Murakkab (qo`shma) affikslar:-chilik,-garchilik,-lan,-lash, larcha: 
yo`qchilik, yog`ingarchilik, otlan, salomlash, o`rtoqlarcha. 
Quloqchin, yuksal, yuksak, qattiq, kunda,chindan so`zlari ma`noli 
qismlarga ajralmaydi. 
Demak, o`zak va qo`shimchalar so`zning ma`noli qismlari hisoblanadi.
5. Chastotali lug‘at so‘zlarning qo‘llanish miqdori va foizi haqida ma’lumot 
beradi. 
6. Ters (chappa, teskari) lug‘atda so‘zlar qaysi harf bilan tugashiga qarab 
joylashtiriladi.
7. O‘zlashma so‘zlar lug‘atida boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar izohlanadi.
8. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘atida frazeologik birliklar (iboralar) 
izohlanadi.
9. Sinonimlar lug‘atida sinonimlar izohlanadi.
10. Omonimlar lug‘atida omonimlar izohlanadi. 
11. Antonimlar lug‘atida antonimlar (qarama-qarshi ma’noli so‘zlar) beriladi.
12. Paronimlar lug‘atida paronimlarning ma’nolari keltiriladi. 
13. Dialektal lug‘atda o‘zbek tilining dialekt va shevalariga xos bo‘lgan 
so‘zlar qayd etiladi. 
14. Terminologik lug‘atda terminlar izohlanadi. 
15. Etimologik lug`atda so‘zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixi yoritiladi. 
«O‘zbek tilining etimologik lug`ati» 2000 yilda prof. Sh. Rahmatullayev 
tomonidan yaratildi. 
Etimologiya so`zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixini o`rganuvchi 
bo`lim. So`zlarning kelib chiqishini o`rganish quyidagilarda ahamiyatli:
1) so`zlarning lug`aviy ma`no ko`lamini yoritishda.
2) so`z o`zagini aniqlashda. 

---

125 
3) tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o`zgarishlarni tahlil qilishda. 
Masalan: dehqon so`zi yer ochib, ekin o`stiruvchi qishloq odamini 
bildiradi. Bu so`z asli tojikcha bo`lib, deh-“qishloq”, qon- xon-hokim degan 
ma`nolarni bildiradi. Qadimda mayda yer egalarini dehqon deyishgan. 
Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug`ullanadigan odam” tushunchasini 
beradi. Mehnat so`zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, “zahmat”, “azob-
uqubat” ma`nolarida qo`llangan: 
Yod etmas emish kishini g`urbatda kishi, 
Shod etmas emish ko`ngulni mehnatda kishi. 
Mehnat hozirda jismoniy va aqliy ko`rinishdagi faoliyatni anglatadi: 
Mehnat-mehnatning tagi rohat. 
Vatan so`zi aslida “tug`ilgan joy” ma`nosini anglatadi. Keyinchalik, 
vatan so`zining ma`no doirasi kengaya borib, “mamlakat”, “yurt” 
tushunchasiga teng kelib qolgan. 
Etimologik kuzatishlar, turkiy tillar etimologiyasiga bog`liq fikrlar 
muayyan til, jumladan, o`zbek tili tabiatini yoritishda muhim ahamiyat kasb 
etadi. Turkiy so`zlar etimologiyasiga oid quyidagi xulosalar o`quvchi 
bilimini boyitishga xizmat qiladi. 
1. 
O`zbek tilidagi turkiy so`zlar asosan ikki bo`g`inli, qisman bir va uch 
bo`g`inli bo`lib, to`rt va undan ortiq bo`g`inli so`zlar juda kam. 
2. 
Bir bo`g`inli so`zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo`lib, hozirgi 
o`zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. Qadim turkiy so`zlar 
undosh- unli- undosh (sus) shaklida bo`lgan o`zaklarga asoslangan.
3. 
Turkiy tillarga, jumladan o`zbek tiliga bir bo`g`in tarkibida ikki 
undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O`zbek tilida uchraydigan
berk, bo`rk, art burch, bo`rt so`zlari oxiridagi undosh aslida 
qo`shimcha sifatida keyin qo`shilgan: ber-ik-berk, bo`ru-k-bo`rk; ari-t-
art, bur-uch-burch, bo`r-ut-bo`rt. 
4. 
Qadimgi turkiy tilda (o`zbek tilining dastlabki taraqqiyot bosqichida) 
so`z yasovchi qo`shimchalar hozirdagiga nisbatan ko`p va xilma-xil 
ko`rinishlarda mavjud bo`lgan. Bugungi kunda ma`noli qismlarga 
ajratiladigan so`zlarning ko`pi qadimgi turkiy til davrida yasalgan. 
Ayrim so`zlar etimologiyasiga e`tibor bering. Qo`shiq- “ashula”. 
Ko`cha tomonda childirma va qo`shiq eshitildi (Parda Tursun). Qo`shiq
1
so`zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma`nosidagi qo`sh fe`liga-(u-g` ot 
yasovchisini qo`shish bilan yasalgan (bu haqda “Devonu lug`atit turk”da-1 
jild, (357-bet); “Drevnetyurkskiy slovar”da(460-bet), ma`lumot berilgan). Bu 
so`z dastlab “she`r”, “qasida” ma`nosini anglatgan; ma`no taraqqiyoti 
natijasida “ashula” tushunchasi shakllangan. So`zning qadimiy ko`rinishi 
1
Mazkur so`z etimologiyasi haqida Sh. Rahmatullayev, M. Qodirovlarning «O`zbek tilining qisqa etimologik 
lug`ati» (-T.”Universitet”,1997-1998)da fikr bildirilgan. 

---

126 
keyingi davrlarda fonetik o`zgarishga uchragan: qo`sh-ug`-qo`shug`-qo`shuq-
qo`shiq. 
Burungi “ilgari”, “oldin”, “avval”. Ko`chatlarning holati burun 
qanday bo`lsa, hozir ham shunday. Bu so`z “hid bilish a`zosi” ma`nosidagi 
burun otining “oldin”, “ilgari” ma`nosi asosida yuzaga kelgan (burun ham 
yuz sathidan oldin, ilgari turgani uchun shunday nomlangan). 
«O‘zbek tilining izohli etnografik lug‘ati», «Qo‘shma so‘zlar lug‘ati» hali 
yaratilmagan.