Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Asosiy adabiyotlar 
1. Abduazizov A.Tilshunoslik nazariyasiga kirish.-Toshkent, 2010.-157-161 б. 
2. Peter T. Daniels. (2001) Writing and Language. In The Handbook of 
Linguistics. Edited by Arnoff, M., Rees-Miller, J. P.65-68. 
3. Ирисқулов И.Тилшуносликка кириш.-Тошкент, 2009.-Б.220-226 б. 
4. Rasulov R.Umumiy tilshunoslik. -Тoshkent, 2013. -Б.-196-204; 205-210. 
5. Хolmanova Z. Tilshunoslikka kirish.-Toshkent, 2007. -Б.86-89 
6.Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси.-Т.,2010. 
7.Nurmonov A. Lingvistik tahlil metodlari va metodologiyasi.-T., 2010 
8.Искандарова Ш. Лексикани мазмуний майдон асосида ўрганиш 
муаммолари.-Т.: Фан, 1988. -98 б. 
9. Hakimova M. Semasiologiya. –T., 2008. 
Qo‘shimcha adabiyotlar 
1.Абдуазизов А., Шереметова А. Общее языкознание.- Тошкент, 2004.-Б.4-9 
2.Ирисқулов И.Тилшуносликка кириш.-Тошкент, 2009.-Б.241-246 
3.Щитка Н.Н., Юсупова К.Н.Введение в языкознание. -Тошкент, 2006.-Б.21-
27. 
4.Ҳoжиeв A. Тилшунoслик тeрминлaрининг изoҳли луғaти.-Тошкент, 2002.-
Б.14-32. 
5.Қ. Маҳмудов. Ўзбек тилининг тарихий фонетикаси.-Тошкент,1992.
6.www. literature.uz 
7.www. genhis philol.ru. 
8. Искандарова Ш. Ономасиология муаммолари ва ўзбек тили лексикасини 
майдон сифатида ўрганиш.// Ўзбек тили ва адабиёти.-1998.-№3.-Б.29-30. 
9. Ҳoжиeв A. Тилшунoслик тeрминлaрининг изoҳли луғaти.-Т., 2002. 
11-§. LEKSIKOGRAFIYA. LUGAT TURLARI VA TIPLARI 
Reja: 
1.Leksikografiya haqida ma’lumot. 
2. Lug`atchilik tarixi. 
3. Lug`at turlari. 
Kalit so`zlar: лексикография, энциклопедик қомус, филологик 
луғатлар, izohli lug‘at, imlo lug‘ati, orfoepik lug‘at, morfem lug‘at, chastotali 
lug‘at, ters (chappa, teskari) lug‘at, o‘zlashma so‘zlar lug‘ati 
 

---

122 
Tilimizdagi so‘zlarning alifbo tartibida joylashtirilishiga lug‘at, lug‘at tuzish 
qoidalarini o‘rganuvchi tilshunoslik sohasiga esa lug‘atshunoslik (leksikografiya) 
deyiladi. Leksikografiya lotincha «chizmoq», «yozmoq» so‘zlaridan olingan 
bo`lib, lug‘at tuzish amaliyoti va nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslik 
bo‘limidir. 
Avvalo, luqatlar ikki turli bo‘ladi: 1) ensiklopedik (qomusiy) luqatlar; 2) 
filologik (lingvistik) lug‘atlar. Bu ikki turdagi lug‘atlar birliklarining nimaga 
qaratilgani bilan farqlanadi. Lug‘atga kiritilayotgan birliklar barcha tushunchalarni 
o‘z ichiga olsa, ensiklopedik (qomusiy) lug‘at; ma’lum bir tildagi so‘zlarni o‘z 
ichiga olsa, filologik (lingvistik) lug‘at hisoblanadi. Ensiklopedik (qomusiy) 
lug‘atda turli xil tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, ilmiy tushunchalar va boshqalar 
o‘z ifodasini topadi. 
Umuman, ensiklopedik lug‘atlar ma’lum bir xalqning madaniy-ma’naviy, 
ilmiy-amaliy, siyosiy-iqtisodiy hayotiga doir barcha tushunchalarni qamrab oladi 
va bu tushunchalar unda o‘z izohini topadi. 
O‘zbek leksikografiyasida 14 jildlik qomusiy lug‘at, besh jildlik izohli lug‘at, 5 
jildlik ruscha-o‘zbekcha lug`at, o‘nlab atama lug‘atlari, 2 jildlik akademik 
grammatika, bir necha tilli lug‘atlar, dialektologik lug‘at va to‘plamlar nashr 
qilindi. Orfoepik va orfografik lug‘atlar bosib chiqarildi.  
Tildagi so‘zlarni izohlashga qaratilgan lug‘atlar izohli lug‘at, muayyan tildagi 
so‘zlarning ikkinchi tilga tarjimasini berishga qaratilgan (bir tildagi so‘z ikkinchi 
tilda qanday so‘zga teng kelishini ko‘rsatuvchi) lug‘atlar esa tarjima lug`at 
sanaladi. Izohli lug‘atlar so‘zlikning tanlanishiga ko‘ra umumiy va tarmoq 
lug‘atlarga bo‘linadi. Tilning barcha so‘zlarini izohlashga qaratilgan lug‘atlar 
umumiy izohli lug‘atlar, ma’lum bir tarmoqqa doir so‘zlarnigina tanlab, ularni bir 
tartibda joylashtirib izohlashni maqsad qilgan lug‘atlar tarmoq lug‘at hisoblanadi 
(masalan, kasb-hunarga doir lug‘atlar, ma’lum fan sohasi bo‘yicha atamalar lug‘ati 
va boshqalar). 
Filologik lug‘atlarning doirasi keng bo‘lib, unga yana ma’lum fan va texnikaga 
oid atama lug‘atlari, frazeologik, idiomatik lug‘atlar, sinonim so‘zlar lug‘ati, imlo 
va to‘g‘ri talaffuz lug‘atlari, sheva, kasb-hunar, tarixiy, toponimik va boshqa 
lug‘atlar kiradi hamda har qaysisi o‘z sohasidagi so‘zlarni izohlab beradi. 
So‘zlarning to‘g‘ri yozilishini ko‘rsatuvchi lug‘atga imlo lug‘ati deyiladi. 
Lug‘at oldiga qo‘yilgan maqsadiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi: izohli 
lug‘at, tarjima lug‘ati, imlo lug‘ati va boshqalar. 
Tildagi so‘zlarning kelib chiqish tarixini o‘z ichiga olgan lug‘atlar etimologik 
lug‘atlar sanaladi. Prof. Sh. Rahmatullayevning ko‘p yillik samarali mehnatlari 
tufayli o‘zbek tilida ham dastlabki etimologik lug‘at paydo bo‘ldi. 
O‘zbek tili so‘zlarga boy. Alisher Navoiy asarlari bo‘yicha E.F.Fozilov 
rahbarligida tuzilgan lug‘atda 70000ga yaqin so‘z, P.Shamsiyev va S.Ibrohimovlar 
tuzgan lug‘atda 60000ga yaqin so‘z qo‘llangani ko‘rsatilgan. Agar Abdulla 
Qodiriy, Oybek, A.Qahhor asarlarining lug‘atlari tuzilsa, so‘zlarning miqdori 
bundan kam bo‘lmaydi. Aslida o‘zbek tilidagi so‘zlarning barchasi to‘plansa, 100-

---

123