Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Bilimlarni tilda ifodalash bilan birgalikda ma’noni imo-ishora yoki 
belgilar bilan ifodalanadi, bunda aytilgan yoki ko‘rsatilgan gap aniqroq 
tushuniladi, tinglovchi tafakkurida yana ham ravon gavdalanadi. Qayd etish 
zarurki, bir turdagi tilda, ya’ni surdo tilida fikrlar yoki yetkazilayotgan
xabarlar imo-ishora / visual harakatlarga asoslanadi. Agar insonlarda ko‘proq 
tovush orqali muloqot yuzaga kelsa, surdo tilida belgi tili muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Lingvistik bilimlar so‘zlovchi ongida namoyon bo‘ladi va u
garammatika deb ataladi. Lingvistik nazariya so‘zlovchilarning ongida 
mavjud bilim va aqliy shakl bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi va keyin til 
nazariyasi yuzaga keladi. Biror grammatik bilim umumlashtirilsa hamda 
unda mantiqiy izchillik bo‘lsa, u holda bu bilimlar tilning umumiy 
nazariyasiga kiradi, keyinroq grammatik nazariya sifatida shakllanadi. Bu 
grammatika bir tildagi barcha shakllarni: leksik qatlamni (so‘zlar yoki 
lug‘at), morfologiyasi (so‘zlarning strukturasi), sintaksisi ( so‘z birikmasi, gap 
shakllari va strukturasi), semantikasi (so‘z va gaplar ma’nolari), fonetika va 
fonologiya (tovushlar va tovush tizimi) o‘zida aks ettiradi. Ushbu grammatika 
tarkibida o‘ziga xos hamda universal komponentlar mavjud bo‘ladi.
7
 
Tilning mazmun jihatida so‘zning asosiy ma'nosi semema termini bilan 
ataladi, ifoda jihatida esa leksema deb yuritiladi. Tilning ifoda va mazmun 
jihatlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq holatda qaraladi. So‘zning ma'nosi uning 
bir qancha aniq ma'nolarining yig‘indisidan, ya'ni sememalardan tashkil 
topadi. Masalan, bormoq, yurmoq, chopmoq, kelmoq, qadam bosmoq so‘zlari turli 
leksemalar bo‘lib, "harakat qilmoq"ni ko‘rsatuvchi bir sememaga birlashadi. 
Ammo bu so‘zlarning har biri alohida semasiga ega. Semalar bir so‘zning 
ma'nosini boshqa so‘zlardan farqlash uchun xizmat qiladi. Semalar narsa va 
hodisalarga tegishli bo‘lgan tashqi va ichki belgilar yordamida aniqlanadi va 
ular nutq situatsiyasida oydinlashadi. Ba'zan bir so‘z ma'no jihatidan turlicha 
variantlarga ega bo‘lishi mumkin. Bunda so‘zning o‘zagi, uning morfemik 
tarkibi ham variantlashadi va bu leksik-semantik hamda stilistik farqlanishga 
olib keladi. Masalan, kurs so‘zi (I–V kurs talabalari) nazariy yoki amaliy kurs 
(dars) ma'nolarida variantlashadi va ular ba'zan alloleksemalar deb yuritiladi. 
Bunday so‘z variantlarining ma'nolari nutq situatsiyasi bilan bog‘liq bo‘ladi. 
So‘zning leksik ma'nosi doirasiga uning konnotativ (lotincha con –"birga",
notatio – "ko‘rsatish") ma'nosi, ya'ni qo‘shimcha ma'nosi ham kiradi va u 
so‘zga emotsional-ekspressiv bo‘yoq va stilistik sifat beruvchi ma'noni 
anglatadi. Masalan, chehrasi ochiq. Basharasini ko‘rmay. Bu gaplarda chehra
va bashara so‘zlari o‘zlarining leksik ma'nosi (yuz, bet) dan tashqari 
7
Linguistics:The Scientific Study of Human Language.2006. P.7

---

55 
konnotativ ma'no (ijobiy va salbiy munosabat) ham ifoda qilayapti. Kalla va 
tabassum so‘zlari ham mana shunday xususiyatga ega. 
So‘zlarning konnotativ ma'nolari tilshunoslikning stilistika bo‘limida, 
aniqrog‘i, leksik stilistikada o‘rganiladi. 
8