Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Asosiy tushunchalar: yozuv, yozuv turlari, piktografik yozuv, ideografik 
(logografik)yozuv, ieroglifik yozuv, fonetik yozuv, bo‘g‘in yozuvi
 
Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og‘zaki va 
yozma shakli bo‘lib, yozma nutq yozuv orqali namoyon bo‘ladi. Yozuv ma’lum 
bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa-munosabatning muhim vositasi bo‘lib 
shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan. 
1.Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shaklanadi va kishilar orasidagi 
bavosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat 
qiladi. 
2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali 
avloddan avlodga yetkaziladi. 
3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir.
4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar 
umumiy ma’lumotga aylanadi. 
5. Yozuv kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq 
tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot 
bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va 
xalqning tadrijiy taraqqiyotini o‘rganib bo‘lmaydi. 
Dunyodagi aksariyat tillar o‘z yozuviga ega. Yozuvning hozirgi ko‘rinishlari 
dastlabki shakllarning takomillashib borishi natijasida paydo bo‘ldi. 
Tadqiqotlardan ma’lumki,yozuvning dastlabki ko‘rinishlari ramziy ifodalar tarzida 
yuzaga kelgan. Fanda piktografik, logografik, ieroglifik, fonografik kabi yozuv 
turlari bor.
Piktografik yozuv. Voqea-hodisalar haqidagi tafakkur ma’lumotlari jonli va 
jonsiz vositalar orqali ifodalangan yozuv piktografik yozuv hisoblanadi. Bu atama 
“chizilgan” va “yozaman”degan ma’nolardagi so‘zlardan tuzilgan. Yozuvning bu 

---

66 
turi ma’lumotlarning dastlabki qaydlarini yetkaza oladi va mavhum tushunchalarni 
ifodalash imkoniyatiga ega emas. 
Insoniyat bundan besh ming yil avval ixtiro qilgan yozuv jamiyatning 
rivojlanishi, 
unung 
tarixi, 
madaniyati, 
urf-odati 
va 
umumanjahon
sivilizatsiyasidan darak beruvchi eng nodir kashfiyotdir. Tilshunoslikning yozuvni 
o‘rganuvchi sohasi "grammatalogiya" (grekcha -grammat - to‘g‘ri yozaman, logos 
- fan) deyiladi. Eramizdan taxminan 120 asr oldin turli rasmlar, skulptura va 
grafikaga tegishli belgilar shartli ravishda narsalar, tushunchalar va biror jumlani 
ifodalash uchun qo‘llangan va bu piktografik (loticha pictum - rasm, pingo- 
chizaman) yozuv ning hosil bo‘lishiga asos bo‘lgan. 
Turli chizma grafik vositalar yordamida axborot yetkazib berish bundan 
bir necha yuz yil avval ham keng qo‘llangan. Afrikadagi Togo mamlakatidagi eve 
elati piktogrammalar yordamida maqollarni ifodalaganlar. Ignaga ip taqilgan 1-
rasm (piktogramma) "Igna qayerga borsa, ip ham o‘sha joyga boradi" degan 
maqolni ifodalaydi. Boshqa maqol: "Kichik narsalar buyuk ishlarni bajara oladi" 
yoki "Igna katta yirtiqni yamay oladi" 2-rasmda ifodalangan. Ikkita odamning 
rasmi (3) "Ikkita dushmanga uzoq bas kelish qiyin" maqolini ifodalaydi. Ikki 
kishining birining qo‘lida yoy (o‘ngda) va ikkinchisida kamon (chapda) bor. 
O‘ngdagi kishining qo‘li ko‘ksida - "meniki") ma'nosini bildiradi. Ikkinchisida 
qo‘lida o‘ljasini ushlab turibdi. "Dunyo bepayon va keng" maqolini ifodalash 
uchun daraxt va aylana o‘rtasidagi odamning qo‘lini ochib turgani (5) chizilgan. 
Buning asl mazmuni: "O‘limdan qochib qutulib bo‘lmaydi" maqolini (6) eslatadi. 
Uzun bo‘yli kishi to‘g‘ri chiziq va qa notli hayvon - o‘limni anglatadi.(Rasmga 
qarang). 
Piktogrammalar o‘zlarining axborot berish vazifasini to‘la bajarmay, ba'zi 
g‘oyalarni ifodalasa, ular ideogrammalar deyiladi (grekcha idea - g‘oya) va ularni 
biriktirish vositasida biror axborot berish mumkin bo‘ladi. Xitoy yozuvidagi bir 
necha yuzta ideogrammalar aslida narsalarni ifodalovchi rasmlardan kelib chiqqan. 
Bunday ideografik yozuvga shumer (keyinchalik akkad) yozuvi (eramizdan 
avvalgi IV—I asrlar), elam yozuvi (eramizdan avvalgi XXIII—IV asrlar), misr 
yozuvi (eramizdan avvalgi XXX—V asrlar), xet yozuvi (asrimizdan avval XV-XII 
asr), maya yozuvi (IV-XVI asrlar) va atstek yozuvi (XVI asrgacha) ham kiradi. 
Xitoy yozuvidagi ideogrammalardan ba'zilari narsalarning tasviriga o‘xshash 
alomatlarga ega: -quyosh, -maydon, -oy, -yoy va nishon va h.k. 
Piktrogramma va ideogramma O‘rta yer dengizining janubiy-sharqiy 
qirg‘og‘ida va Fors ko‘rfazi hududlarida qo‘llanmay qoldi va ular o‘rniga aniq 
so‘zlarni ifodalovchi belgilar - logo grammalar (grekcha logos - so‘z, nutq) kashf 
etildi. Bu yozuv grafik vositalar yordamida so‘zlarning ma'nolarini ifodalagan. 
Qadimiy shumer piktrogrammalari va ideogrammalarining rivojlanishi natijasida 
mixsimon logogrammalar hosil bo‘lgan. Davrlar o‘tishi bilan ba'zi grafik belgilar 
so‘zlarning ma'nosini emas, balki ularning ma'nosiz qismlarini, ya'ni bo‘g‘inlarni 
ham ifoda qilgan. Mixsimon yozuvni shumerlardan Mesopotamiyaga kelgan 
akkadlar, ya'ni vavilonlilar va ossiriylarning vorislari qo‘llaganlar. Tovush 
elementlarining grafik belgilari (ularni fonogrammalar deyiladi - grekcha fon — 

---

67 
tovush, nutq) ossiriy- vavilon mixsimon yozuvida qo‘llaniladi va uni 
sillabogrammalar (grekcha syllabal — bo‘g‘in) deb ataladi. Fonografik va sillabo- 
grafik yozuvlarda qo‘llangan grafemalar unli va undosh tovushlarni ham 
ifodalagan. Bu keyincha (grekcha konsonant "undosh") yozuvining paydo 
bo‘lishiga olib keladi. Konsonant yozuvning rivojlanishi natijasida grek yozuvi va 
undan keyin lotin (Rim) yozuvi paydo bo‘ldi. Grek va lotin yozuvlari Bolqon va 
O‘rta yer dengizi bo‘yidagi xalqlarga tarqaldi va eramizdan avvalgi II asrdan 
boshlab xristian dini tarqalishi natijasida IV asrda gotlar (sharqiy germanlar), VI-V 
asrlarda efioplar, armanilar va gruzinlarga yetib keldi. Qadimiy Vizantiya 
davlatidagi Saloniki shahrida yashovchi aka-uka Konstantin Kiril va Mefodiy grek 
yozuvi asosida slavyan yozuvini (863— 869-yillar) kashf etdilar. Bundan yuz yil 
keyin slavyan xristian madaniyati yozuvi Rossiyaga tarqaldi. Hozirgi rus tilida 
qo‘llanayotgan kirillitsa yozuvi aslida o‘sha aka-uka Kiril va Mefodiylar taklif 
etgan alifboning qayta ishlangan nusxasidir. 
Shunday qilib, yozuvlarni asosan ikki turga bo‘lish mumkin: 1) ideografik 
(piktogramma, logogramma, sillabogramma) va 2) fonetik (grek, lotin, kirillitsa va 
h.k.) yozuvlar. Bu fonetik yozuvlar tarixiga nazar solsak, finiikiy (eramizdan 
avvalgi XX asrdan boshlab Suriya va Falastinda tarqalgan), oramiy (Yaqin 
Sharqda eramizdan oldin VIII asr) va undan kelib chiqqan qadimgi hind yozuvlari 
brahma (eramizdan avval III asr) va devanagari (eramizdan avvalgi VII asrdan 
boshlab) yozuvlari mavjud. Devanagari yozuvi qadimiy sanskrit tilida qo‘llangan 
va keyincha boshqa hindiy tillarida, jumladan, hindi, marathi, nepali, gondi, munda 
tillarida ishlatilgan. Hind alifbosi boshqa mamlakatlardagi tibet, kxmer, mon, 
birma, tai, loas, yaran va h.k. tillarda qo‘llanadi. 
Finikiy, grek, lotin va kirillitsa yozuvlari rivojlanishidagi alomatlarni 
quyidagi qiyoslashdan bilish mumkin:
9
Grek 
alifbosi 
Lotin alifbosi 
Kirillitsa alifbosi 
A 
A 
A 
A 
A 
K 
M 
M 
B 
B 
B 
B 
B 
N 
N 
H 
T 
C 
r 
C 
r 
C 
A 
D 
a 
D 
0 
0 
E 
E 
E 
E 
E 
r 
n 
n 
Y 
V 
F 
V 
K 
K 
I 
Z 
Z 
z 
p 
p 
B 
H 
H 
H 
N 
i 
c 
© 
© 
e 
T 
T 
I 
I 
I 
o 
® 
K 
K 
K 
K 
X 
T 
X 
L 
A 
L 
A 
9
Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига kириш.-Тошкент,2010, 157-161. 

---

68 
Piktografik yozuvning takomillashib borishi natijasida ideografik 
(grekcha “idea-tushuncha”,”grafo-yozaman”) yozuv paydo bo‘ldi. Yozuvning bu 
turi logografik yozuv deb ham yuritiladi. (“logos-so‘z”, “grafo- yozaman”). 
Negaki, bunday yozuvdagi ramzlar narsa- buyumlarni aks ettirib qolmay, tildagi 
so‘zlarni ham ifodalaydi. 
Ushbu yozuvda ma’lumot ma’nosini shakllar bilan aks ettirish qiyin 
bo‘lgan logogrammalar orqali yetkaziladi. 
Logografik yozuvning piktografik yozuvdan quyidagi afzalliklari bor. 
a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo‘lgan mazmunni ancha 
mufassal aks ettiradi. 
b)piktografik yozuvda so‘z tartibi va so‘zshakllari noaniq, logografik 
yozuvda esa aniq bo‘ladi. 
v)piktografik yozuvda subyektivlikka, ixtiyoriylikka yo‘l qo‘yiladi, 
logografik yozuv esa barqaror logogrammalardan tashkil topgan. 
Logografik yozuvning bir oz mukammallashgan shakli ieroglifik yozuvdir. 
Ieroglif grekcha “ierogliv” so‘zidan olingan bo‘lib, “muqaddas yozuv “ degan 
tushunchani anglatadi. Bu yozuvdan qadimgi Arabistonda keng foydalanilgan. 
Ushbu yozuvlar ifoda etilayotgan narsa-buyum xususiyatlarini imkon qadar aks 
ettiradi. Ieroglifik yozuv mavhum tushunchalarni ifodalay olishi bilan o‘zidan 
oldingi yozuvlardan farqlanadi.
Yozuvning yuqorida qayd etilgan turlari ancha murakkab. Ularda fikr va 
ma’lumot ifodalash imkoniyati juda tor. Shuning natijasi o‘laroq, yozuvni oson, 
qulay shaklga keltirish ehtiyoji tug‘uladi. Yozuvni soddalashtirish quyidagi yo‘llar 
orqali amalga oshirildi.
1.Tushunchani yangi shakllar bilan berish o‘rniga, mavjud 
logogrammalar yoki ierogliflar majmuasi orqali ifodash.
2. Logografik yozuvni soddalashtirishning ikkinchi yo‘li so‘zlarning 
grammatik shakllariga taalluqlidir. Masalan, logogrammalarni o‘zak sifatida 
qoldirib, grammatik ma’nolar uchun yangi logogrammalar o‘ylab topish, ularni 
o‘zak logogrammalar ma’nosiga qarab qo‘shish.
3. Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va ma’qul usuli fonografik 
yozuvga o‘tish edi. Bunday yozuv tilning grammatik qurilishini ifodalab qolmay, 
uning fonetik tuzilishini, ya’ni so‘zning tovush tarkibini ham aks ettiradi.
Yozuvning dastlabki ko‘rinishlari bo‘lgan piktografik, ideografik, ieroglifik 
yozuvlardan keyin yozuvning yangi bosqichi –fonografik (yun. «phane» – tovush, 
«graphe» – yozaman) yozuvga – avvalo, ayrim bo‘g‘inlarni, keyinroq ayrim 
tovushlarni biror belgi bilan ifodalash usuliga o‘tildi. Fonetik yozuvning kelib 
chiqishi qadimgi Finikiya yozuvi bilan bog‘liq.